เอวํ มหาสตฺโต รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา จตฺตาโรปิ กุมาเร ปกฺโกสาเปตฺวา โอวทิตฺวา รญฺโญ กตกมฺมํ ปกาเสตฺวา ราชานํ ขมาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺฐาย อตุเลตฺวา ปริเภทกานํ กถํ คเหตฺวา มา เอวรูปํ สาหสิกกมฺมํ อกาสิ, ตุมฺเหปิ กุมารา มา รญฺโญ ทุพฺภิตฺถา’’ติ สพฺเพสํ โอวาทํ อทาสิฯ อถ นํ ราชา อาห – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเหสุ จ เทวิยา จ อปรชฺฌนฺโต อิเม นิสฺสาย เอเตสํ กถํ คเหตฺวา เอตํ ปาปกมฺมํ กริํ, อิเม ปญฺจปิ มาเรมี’’ติ ฯ น ลพฺภา, มหาราช, เอวํ กาตุนฺติฯ เตน หิ เตสํ หตฺถปาเท เฉทาเปมีติฯ อิทมฺปิ น ลพฺภา กาตุนฺติฯ ราชา ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เต สพฺพสํหรเณ กตฺวา ปญฺจจูฬากรณคทฺทูลพนฺธนโคมยาสิญฺจเนหิ อวมาเนตฺวา รฏฺฐา ปพฺพาเชสิฯ โพธิสตฺโต ตตฺถ กติปาหํ วสิตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ราชานํ โอวทิตฺวา หิมวนฺตํเยว คนฺตฺวา ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตตฺวา ยาวชีวํ พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ เทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปญฺญวาเยว ปรปฺปวาทปฺปมทฺทโนเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ปญฺจ ทิฏฺฐิคติกา ปูรณกสฺสปมกฺขลิโคสาลปกุธกจฺจานอชิตเกสกมฺพลนิคณฺฐนาฏปุตฺตา อเหสุํ, ปิงฺคลสุนโข อานนฺโท, มหาโพธิปริพฺพาชโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาโพธิชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

สนิฬีนิกมวฺหยโน ปฐโม, ทุติโย ปน สอุมฺมทนฺติวโร;

ตติโย ปน โพธิสิรีวฺหยโน, กถิตา ปน ตีณิ ชิเนน สุภาติฯ

ปณฺณาสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

19. สฏฺฐินิปาโต

[529] 1. โสณกชาตกวณฺณนา

กสฺส สุตฺวา สตํ ทมฺมีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เนกฺขมฺมปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ ภควา ธมฺมสภายํ เนกฺขมฺมปารมิํ วณฺณยนฺตานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ราชคเห มคธราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติ, นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘อรินฺทมกุมาโร’’ติ นามํ กริํสุฯ ตสฺส ชาตทิวเสเยว ปุโรหิตสฺสปิ ปุตฺโต ชายิ, ‘‘โสณกกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ เต อุโภปิ เอกโตว วฑฺฒิตฺวา วยปฺปตฺตา อุตฺตมรูปธรา รูเปน นิพฺพิเสสา หุตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺปา ตโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘สพฺพสมยสิปฺปญฺจ เทสจาริตฺตญฺจ ชานิสฺสามา’’ติ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺตา พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปวิสิํสุฯ ตํ ทิวสญฺจ เอกจฺเจ มนุสฺสา ‘‘พฺราหฺมณวาจนกํ กริสฺสามา’’ติ ปายาสํ ปฏิยาเทตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา อาคจฺฉนฺเต เต กุมาเร ทิสฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปสุํฯ ตตฺถ โพธิสตฺตสฺส ปญฺญตฺตาสเน สุทฺธวตฺถํ อตฺถตํ อโหสิ, โสณกสฺส รตฺตกมฺพลํฯ โส ตํ นิมิตฺตํ ทิสฺวาว ‘‘อชฺช เม ปิยสหาโย อรินฺทมกุมาโร พาราณสิราชา ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน เสนาปติฏฺฐานํ ทสฺสตี’’ติ อญฺญาสิฯ เต อุโภปิ กตภตฺตกิจฺจา อุยฺยานเมว อคมํสุฯ

ตทา พาราณสิรญฺโญ กาลกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ, อปุตฺตกํ ราชกุลํฯ อมจฺจาทโย ปาโตว สสีสํ นฺหาตา สนฺนิปติตฺวา ‘‘รชฺชารหสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี’’ติ ผุสฺสรถํ โยเชตฺวา วิสฺสชฺเชสุํฯ โส นครา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา อุยฺยานทฺวาเร นิวตฺติตฺวา อาโรหณสชฺโช หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต มงฺคลสิลาปฏฺเฏสสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ, โสณกกุมาโร ตสฺส สนฺติเก นิสีทิฯ

โส ตูริยสทฺทํ สุตฺวา ‘‘อรินฺทมสฺส ผุสฺสรโถ อาคจฺฉติ, อชฺเชส ราชา หุตฺวา มม เสนาปติฏฺฐานํ ทสฺสติ, น โข ปน มยฺหํ อิสฺสริเยนตฺโถ, เอตสฺมิํ คเต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกมนฺเต ปฏิจฺฉนฺเน อฏฺฐาสิฯ ปุโรหิโต อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา มหาสตฺตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิฯ มหาสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา ปริวตฺติตฺวา โถกํ นิปชฺชิตฺวา อุฏฺฐาย สิลาปฏฺเฏ ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ อถ นํ ปุโรหิโต อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิตฺวา อาห – ‘‘รชฺชํ เต, เทว, ปาปุณาตี’’ติฯ ‘‘กิํ อปุตฺตกํ ราชกุล’’นฺติ? ‘‘เอวํ, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สาธู’’ติฯ อถ นํ เต ตตฺเถว อภิสิญฺจิตฺวา รถํ อาโรเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปเวเสสุํฯ โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรูหิฯ โส ยสมหนฺตตาย โสณกกุมารํ น สริฯ

โสปิ ตสฺมิํ นครํ ปวิฏฺเฐ ปจฺฉา อาคนฺตฺวา สิลาปฏฺเฏ นิสีทิฯ อถสฺส ปุรโต พนฺธนา ปวุตฺตํ สาลรุกฺขโต ปณฺฑุปลาสํ ปติฯ โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘ยเถเวตํ, ตถา มมปิ สรีรํ ชรํ ปตฺวา ปติสฺสตี’’ติ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณิฯ ตํขณญฺเญวสฺส คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, ปพฺพชิตลิงฺคํ ปาตุรโหสิฯ โส ‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ อุทานํ อุทาเนนฺโต นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิฯ มหาสตฺโตปิ จตฺตาลีสมตฺตานํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน สริตฺวา ‘‘กหํ นุ โข เม สหาโย โสณโก’’ติ โสณกํ ปุนปฺปุนํ สรนฺโตปิ ‘‘มยา สุโต วา ทิฏฺโฐ วา’’ติ วตฺตารํ อลภิตฺวา อลงฺกตมหาตเล ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน คนฺธพฺพนาฏกนจฺจคีตาทีหิ ปริวุโต สมฺปตฺติมนุภวนฺโต ‘‘โย เม กสฺสจิ สนฺติเก สุตฺวา ‘อสุกฏฺฐาเน นาม โสณโก วสตี’ติ อาจิกฺขิสฺสติ, ตสฺส สตํ ทสฺสามิ, โย เม สามํ ทิสฺวา อาโรเจสฺสติ, ตสฺส สหสฺส’’นฺติ เอกํ อุทานํ อภิสงฺขริตฺวา คีตวเสน อุทาเนนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

‘‘กสฺส สุตฺวา สตํ ทมฺมิ, สหสฺสํ ทิฏฺฐ โสณกํ;

โก เม โสณกมกฺขาติ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติฯ

อถสฺส มุขโต ลุญฺจนฺตี วิย คเหตฺวา เอกา นาฏกีตฺถี ตํ คายิฯ อถญฺญา อถญฺญาติ ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ ปิยคีต’’นฺติ สพฺพา โอโรธา คายิํสุฯ อนุกฺกเมน นครวาสิโนปิ ชานปทาปิ ตเมว คีตํ คายิํสุฯ

ราชาปิ ปุนปฺปุนํ ตเมว คีตํ คายติฯ ปณฺณาสมตฺตานํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน ปนสฺส พหู ปุตฺตธีตโร อเหสุํ, เชฏฺฐปุตฺโต ทีฆาวุกุมาโร นาม อโหสิฯ ตทา โสณกปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘อรินฺทมราชา มํ ทฏฺฐุกาโม, อหํ ตตฺถ คนฺตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จานิสํสํ กเถตฺวา ปพฺพชฺชนาการํ กโรมี’’ติ จินฺเตตฺวา อิทฺธิยา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน นิสีทิฯ ตทา เอโก สตฺตวสฺสิโก ปญฺจจูฬกกุมารโก มาตรา ปหิโต คนฺตฺวา อุยฺยานวเน ทารูนิ อุทฺธรนฺโต ปุนปฺปุนํ ตเมว คีตํ คายิฯ อถ นํ โส ปกฺโกสิตฺวา ‘‘กุมารก, ตฺวํ อญฺญํ อคายิตฺวา เอกเมว คีตํ คายสิ, กิํ อญฺญํ น ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชานามิ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปน รญฺโญ อิทเมว ปิยํ, เตน นํ ปุนฺนปฺปุนํ คายามี’’ติฯ ‘‘เอตสฺส ปน เต คีตสฺส ปฏิคีตํ คายนฺโต โกจิ ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติฯ ‘‘น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อหํ ตํ สิกฺขาเปสฺสามิ, สกฺขิสฺสสิ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิคีตํ คายิตุ’’นฺติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ อถสฺส โส ปฏิคีตํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘มยฺหํ สุตฺวา’’ติอาทิมาหฯ อุคฺคณฺหาเปตฺวา จ ปน ตํ อุยฺโยเชสิ – ‘‘คจฺฉ, กุมารก, อิมํ ปฏิคีตํ รญฺญา สทฺธิํ คายาหิ, ราชา เต มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทสฺสติ, กิํ เต ทารูหิ, เวเคน ยาหี’’ติฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ ตํ ปฏิคีตํ อุคฺคณฺหิตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยาวาหํ ราชานํ อาเนมิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ วตฺวา เวเคน มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘อมฺม, ขิปฺปํ มํ นฺหาเปตฺวา อลงฺกโรถ, อชฺช ตํ ทลิทฺทภาวโต โมเจสฺสามี’’ติ วตฺวา นฺหาตมณฺฑิโต ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺย โทวาริก, ‘เอโก ทารโก ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ปฏิคีตํ คายิสฺสามีติ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐิโต’ติ รญฺโญ อโรเจหี’’ติ อาหฯ โส เวเคน คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘อาคจฺฉตู’’ติ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ มยา สทฺธิํ ปฏิคีตํ คายิสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ คายสฺสู’’ติฯ ‘‘เทว, อิมสฺมิํ ฐาเน น คายามิ, นคเร ปน เภริํ จราเปตฺวา มหาชนํ สนฺนิปาตาเปถ, มหาชนมชฺเฌ คายิสฺสามี’’ติฯ ราชา ตถา กาเรตฺวา อลงฺกตมณฺฑเป ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ตสฺสานุรูปํ อาสนํ ทาเปตฺวา ‘‘อิทานิ ตว คีตํ คายสฺสู’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, ตุมฺเห ตาว คายถ, อถาหํ ปฏิคีตํ คายิสฺสามี’’ติฯ ตโต ราชา ปฐมํ คายนฺโต คาถมาห –

[1]

‘‘กสฺส สุตฺวา สตํ ทมฺมิ, สหสฺสํ ทิฏฺฐ โสณกํ;

โส เม โสณกมกฺขาติ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สุตฺวาติ ‘‘อสุกฏฺฐาเน นาม เต ปิยสหาโย โสณโก วสตี’’ติ ตสฺส วสนฏฺฐานํ สุตฺวา อาโรเจนฺตสฺส กสฺส สตํ ทมฺมิฯ ทิฏฺฐาติ ‘‘อสุกฏฺฐาเน นาม มยา ทิฏฺโฐ’’ติ ทิสฺวา อาโรเจนฺตสฺส กสฺส สหสฺสํ ทมฺมีติฯ

เอวํ รญฺญา ปฐมํ อุทานคาถาย คีตาย ปญฺจจูฬกทารเกน ปฏิคีตภาวํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทียฑฺฒคาถา อภาสิ –

[2]

‘‘อถพฺรวี มาณวโก, ทหโร ปญฺจจูฬโก;

มยฺหํ สุตฺวา สตํ เทหิ, สหสฺสํ ทิฏฺฐ โสณกํ;

อหํ เต โสณกกฺขิสฺสํ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติฯ

เตน วุตฺตคาถาย ปน อยมตฺโถ – มหาราช, ยํ ตฺวํ ‘‘สุตฺวา อาโรเจนฺตสฺส สตํ ทมฺมี’’ติ วทสิ, ตมฺปิ มเมว เทหิ, ยํ ‘‘ทิสฺวา อาโรเจนฺตสฺส สหสฺสํ ทมฺมี’’ติ วทสิ, ตมฺปิ มยฺหเมว เทหิ, อหํ เต ปิยสหายํ อิทาเนว ปจฺจกฺขโตว ‘‘อยํ โสณโก’’ติ อาจิกฺขิสฺสนฺติฯ

อิโต ปรํ สุวิญฺเญยฺยา สมฺพุทฺธคาถา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา –

[3]

‘‘กตมสฺมิํ โส ชนปเท, รฏฺเฐสุ นิคเมสุ จ;

กตฺถ โสณกมทฺทกฺขิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโตฯ

[4]

‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยํ;

อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมาฯ

[5]

‘‘ติฏฺฐนฺติ เมฆสมานา, รมฺมา อญฺโญญฺญนิสฺสิตา;

เตสํ มูลมฺหิ โสณโก, ฌายตี อนุปาทโน;

อุปาทาเนสุ โลเกสุ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโตฯ

[6]

‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคิยา;

การาเปตฺวา สมํ มคฺคํ, อคมา เยน โสณโกฯ

[7]

‘‘อุยฺยานภูมิํ คนฺตฺวาน, วิจรนฺโต พฺรหาวเน;

อาสีนํ โสณกํ ทกฺขิ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุต’’นฺติฯ

ตตฺถ อุชุวํสาติ อุชุกฺขนฺธาฯ มหาสาลาติ มหารุกฺขาฯ เมฆสมานาติ นีลเมฆสทิสาฯ รมฺมาติ รมณียาฯ อญฺโญญฺญนิสฺสิตาติ สาขาหิ สาขํ, มูเลน มูลํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตาฯ เตสนฺติ เตสํ เอวรูปานํ ตว อุยฺยานวเน สาลานํ เหฏฺฐาฯ ฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานอารมฺมณูปนิชฺฌานสงฺขาเตหิ ฌาเนหิ ฌายติฯ อนุปาทโนติ กามุปาทานาทิวิรหิโตฯ ฑยฺหมาเนสูติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมาเนสุ สตฺเตสุฯ นิพฺพุโตติ เต อคฺคี นิพฺพาเปตฺวา สีตเลน หทเยน ฌายมาโน ตว อุยฺยาเน มงฺคลสาลรุกฺขมูเล สิลาปฏฺเฏ นิสินฺโน เอส เต สหาโย กญฺจนปฏิมา วิย โสภมาโน ปฏิมาเนตีติฯ ตโต จาติ, ภิกฺขเว, ตโต โส อรินฺทโม ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวาว ‘‘โสณกปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ จตุรงฺคินิยา เสนาย ปายาสิ นิกฺขมิฯ วิจรนฺโตติ อุชุกเมว อคนฺตฺวา ตสฺมิํ มหนฺเต วนสณฺเฑ วิจรนฺโต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อาสีนํ อทฺทกฺขิฯ

โส ตํ อวนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา อตฺตโน กิเลสาภิรตตฺตา ตํ ‘‘กปโณ’’ติ มญฺญมาโน อิมํ คาถมาห –

[8]

‘‘กปโณ วตยํ ภิกฺขุ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;

อมาติโก อปิติโก, รุกฺขมูลสฺมิ ฌายตี’’ติฯ

ตตฺถ ฌายตีติ นิมฺมาติโก นิปฺปิติโก การุญฺญปฺปตฺโต ฌายติฯ

[9]

‘‘อิมํ วากฺยํ นิสาเมตฺวา, โสณโก เอตทพฺรวิ;

น ราช กปโณ โหติ, ธมฺมํ กาเยน ผสฺสยํฯ

[10]

‘‘โย จ ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตติ;

ส ราช กปโณ โหติ, ปาโป ปาปปรายโณ’’ติฯ

ตตฺถ อิมนฺติ ตสฺส กิเลสาภิรตสฺส ปพฺพชฺชํ อโรเจนฺตสฺส อิมํ ปพฺพชฺชาครหวจนํ สุตฺวาฯ เอตทพฺรวีติ ปพฺพชฺชาย คุณํ ปกาเสนฺโต เอตํ อพฺรวิฯ ผสฺสยนฺติ ผสฺสยนฺโต เยน อริยมคฺคธมฺโม นามกาเยน ผสฺสิโต, โส กปโณ นาม น โหตีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ นิรํกตฺวาติ อตฺตภาวโต นีหริตฺวาฯ ปาโป ปาปปรายโณติ สยํ ปาปานํ กรเณน ปาโป, อญฺเญสมฺปิ กโรนฺตานํ ปติฏฺฐาภาเวน ปาปปรายโณติฯ

เอวํ โส โพธิสตฺตํ ครหิฯ โส อตฺตโน ครหิตภาวํ อชานนฺโต วิย หุตฺวา นามโคตฺตํ กเถตฺวา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถมาห –

[11]

‘‘อรินฺทโมติ เม นามํ, กาสิราชาติ มํ วิทู;

กจฺจิ โภโต สุขสฺเสยฺยา, อิธ ปตฺตสฺส โสณกา’’ติฯ

ตตฺถ กจฺจีติ อมฺหากํ ตาว น กิญฺจิ อผาสุกํ, โภโต ปน กจฺจิ อิธ ปตฺตสฺส อิมสฺมิํ อุยฺยาเน วสโต สุขวิหาโรติ ปุจฺฉติฯ

อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ, ‘‘มหาราช, น เกวลํ อิธ, อญฺญตฺราปิ วสนฺตสฺส เม อสุขํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ตสฺส สมณภทฺรคาถาโย นาม อารภิ –

[12]

‘‘สทาปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;

น เตสํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติ, น กุมฺภิํ น กโฬปิยํ;

ปรนิฏฺฐิตเมสานา, เตน ยาเปนฺติ สุพฺพตาฯ

[13]

‘‘ทุติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;

อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติฯ

[14]

‘‘ตติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;

นิพฺพุโต ปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติฯ

[15]

‘‘จตุตฺถมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;

มุตฺตสฺส รฏฺเฐ จรโต, สงฺโค ยสฺส น วิชฺชติฯ

[16]

‘‘ปญฺจมมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;

นครมฺหิ ฑยฺหมานมฺหิ, นาสฺส กิญฺจิ อฑยฺหถฯ

[17]

‘‘ฉฏฺฐมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;

รฏฺเฐ วิลุมฺปมานมฺหิ, นาสฺส กิญฺจิ อหีรถฯ

[18]

‘‘สตฺตมมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;

โจเรหิ รกฺขิตํ มคฺคํ, เย จญฺเญ ปริปนฺถิกา;

ปตฺตจีวรมาทาย, โสตฺถิํ คจฺฉติ สุพฺพโตฯ

[19]

‘‘อฏฺฐมมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;

ยํ ยํ ทิสํ ปกฺกมติ, อนเปกฺโขว คจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ อนาคารสฺสาติ, มหาราช, ฆราวาสํ ปหาย อนาคาริยภาวํ ปตฺตสฺส อธนสฺส อกิญฺจนสฺส ภิกฺขุโน สพฺพกาลํ ภทฺรเมวฯ น เตสนฺติ, มหาราช, เตสํ อธนานํ ภิกฺขูนํ น โกฏฺฐาคาเร ธนธญฺญานิ โอเปนฺติ, น กุมฺภิยํ, น ปจฺฉิยํ, เต ปน สุพฺพตา ปรนิฏฺฐิตํ ปเรสํ ฆเร ปกฺกํ อาหารํ สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา กปาลมาทาย ฆรปฏิปาฏิยา เอสานา ปริเยสนฺตา เตน ตโต ลทฺเธน ปิณฺเฑน ตํ อาหารํ นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา ชีวิตวุตฺติํ ยาเปนฺติฯ

อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพติ เวชฺชกมฺมาทิกาย อเนสนาย วา กุหนา ลปนา เนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาติ เอวรูเปน มิจฺฉาชีเวน วา อุปฺปาทิตา จตฺตาโร ปจฺจยา, ธมฺเมน อุปฺปาทิตาปิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุตฺตา สาวชฺชปิณฺโฑ นามฯ อเนสนํ ปน ปหาย มิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปาทิตา ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวามี’’ติ วุตฺตนเยเนว ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุตฺตา อนวชฺชปิณฺโฑ นามฯ เยน เอวรูโป อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ ปริภุญฺชิตพฺโพ, ยญฺจ เอวรูปํ อนวชฺชํ ปิณฺฑํ ภุญฺชมานานํ ปจฺจเย นิสฺสาย โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส น อุปโรธติ น ปีเฬติ, ตสฺส ทุติยมฺปิ ภทฺรํ อธนสฺส อนาคารสฺส ภิกฺขุโนฯ

นิพฺพุโตติ ปุถุชฺชนภิกฺขุโน ธมฺเมน อุปฺปนฺนปิณฺโฑปิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิยมาโน นิพฺพุตปิณฺโฑ นาม, เอกนฺตโต ปน ขีณาสวสฺส ปิณฺโฑว นิพฺพุตปิณฺโฑ นามฯ

กิํการณา? โส หิ เถยฺยปริโภโค, อิณปริโภโค , ทายชฺชปริโภโค, สามิปริโภโคติ อิเมสุ จตูสุ ปริโภเคสุ สามิปริโภควเสน ตํ ภุญฺชติ, ตณฺหาทาสพฺยํ อตีโต สามี หุตฺวา ปริภุญฺชติ, น ตํ ตปฺปจฺจยา โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส อุปโรธติฯ

มุตฺตสฺส รฏฺเฐ จรโตติ อุปฏฺฐากกุลาทีสุ อลคฺคมานสสฺส ฉินฺนวลาหกสฺส วิย ราหุมุขา ปมุตฺตสฺส วิมลจนฺทมณฺฑลสฺส วิย จ ยสฺส คามนิคมาทีสุ จรนฺตสฺส ราคสงฺคาทีสุ เอโกปิ สงฺโค นตฺถิฯ เอกจฺโจ หิ กุเลหิ สํสฏฺโฐ วิหรติ สหโสกี สหนนฺที, เอกจฺโจ มาตาปิตูสุปิ อลคฺคมานโส วิจรติ โกรุนครคามวาสี ทหโร วิย, เอวรูปสฺส ปุถุชฺชนสฺสปิ ภทฺรเมว ฯ

นาสฺส กิญฺจีติ โย หิ พหุปริกฺขาโร โหติ, โส ‘‘มา เม โจรา ปริกฺขาเร หริํสู’’ติ อติเรกานิ จ จีวราทีนิ อนฺโตนคเร อุปฏฺฐากกุเล นิกฺขิปติ, อถ นครมฺหิ ฑยฺหมาเน ‘‘อสุกกุเล นาม อคฺคิ อุฏฺฐิโต’’ติ สุตฺวา โสจติ กิลมติ, เอวรูปสฺส ภทฺรํ นาม นตฺถิฯ โย ปน, มหาราช, สกุณวตฺตํ ปูเรติ, กายปฏิพทฺธปริกฺขาโรว โหติ, ตสฺส ตาทิสสฺส น กิญฺจิ อฑยฺหถ, เตนสฺส ปญฺจมมฺปิ ภทฺรเมวฯ

วิลุมฺปมานมฺหีติ วิลุปฺปมานมฺหิ, อยเมว วา ปาโฐฯ อหีรถาติ ยถา ปพฺพตคหนาทีหิ นิกฺขมิตฺวา รฏฺฐํ วิลุมฺปมาเนสุ โจเรสุ พหุปริกฺขารสฺส อนฺโตคาเม ฐปิตํ วิลุมฺปติ หรติ, ตถา ยสฺส อธนสฺส กายปฏิพทฺธปริกฺขารสฺส น กิญฺจิ อหีรถ ตสฺส ฉฏฺฐมฺปิ ภทฺรเมวฯ

เย จญฺเญ ปริปนฺถิกาติ เย จ อญฺเญปิ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ สุงฺกคหณตฺถาย ฐปิตา ปริปนฺถิกา, เตหิ จ รกฺขิตํฯ ปตฺตจีวรนฺติ โจรานํ อนุปการํ สุงฺกิกานํ อสุงฺการหํ มตฺติกาปตฺตญฺเจว กตทฬฺหีกมฺมปริภณฺฑํ ปํสุกูลจีวรญฺจ อปฺปคฺฆานิ กายพนฺธนปริสฺสาวนสูจิวาสิปตฺตตฺถวิกานิ จาติ สพฺเพปิ อฏฺฐ ปริกฺขาเร กายปฏิพทฺเธ กตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺโน เกนจิ อวิเหฐิยมาโน โสตฺถิํ คจฺฉติฯ

สุพฺพโตติ โลภนียานิ หิ จีวราทีนิ ทิสฺวา โจรา หรนฺติ, สุงฺกิกาปิ ‘‘กิํ นุ โข เอตสฺส หตฺเถ’’ติ ปตฺตตฺถวิกาทีนิ โสเธนฺติ, สุพฺพโต ปน สลฺลหุกวุตฺติ เตสํ ปสฺสนฺตานญฺเญว โสตฺถิํ คจฺฉติ, เตนสฺส สตฺตมมฺปิ ภทฺรเมวฯ

อนเปกฺโขว คจฺฉตีติ กายปฏิพทฺธโต อติเรกสฺส วิหาเร ปฏิสามิตสฺส กสฺสจิ ปริกฺขารสฺส อภาวา วสนฏฺฐานํ นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกติฯ ยํ ยํ ทิสํ คนฺตุกาโม โหติ, ตํ ตํ คจฺฉนฺโตฺต อนเปกฺโขว คจฺฉติ อนุราธปุรา นิกฺขมิตฺวา ถูปาราเม ปพฺพชิตานํ ทฺวินฺนํ กุลปุตฺตานํ วุฑฺฒตโร วิยฯ

อิติ โสณกปจฺเจกพุทฺโธ อฏฺฐ สมณภทฺรกานิ กเถสิฯ ตโต อุตฺตริํ ปน สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ อปริมาณานิ สมณภทฺรกานิ เอส กเถตุํ สมตฺโถเยวฯ ราชา ปน กามาภิรตตฺตา ตสฺส กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘มยฺหํ สมณภทฺรเกหิ อตฺโถ นตฺถี’’ติ อตฺตโน กามาธิมุตฺตตํ ปกาเสนฺโต อาห –

[20]

‘‘พหูนิ สมณภทฺรานิ, เย ตฺวํ ภิกฺขุ ปสํสสิ;

อหญฺจ คิทฺโธ กาเมสุ, กถํ กาหามิ โสณกฯ

[21]

‘‘ปิยา เม มานุสา กามา, อโถ ทิพฺยาปิ เม ปิยา;

อถ เกน นุ วณฺเณน, อุโภ โลเก ลภามเส’’ติฯ

ตตฺถ วณฺเณนาติ การเณนฯ

อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ อาห –

[22]

‘‘กาเม คิทฺธา กามรตา, กาเมสุ อธิมุจฺจิตา;

นรา ปาปานิ กตฺวาน, อุปปชฺชนฺติ ทุคฺคติํฯ

[23]

‘‘เย จ กาเม ปหนฺตฺวาน, นิกฺขนฺตา อกุโตภยา;

เอโกทิภาวาธิคตา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคติํฯ

[24]

‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทม;

อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตาฯ

[25]

‘‘คงฺคาย กุณปํ ทิสฺวา, วุยฺหมานํ มหณฺณเว;

วายโส สมจินฺเตสิ, อปฺปปญฺโญ อเจตโสฯ

[26]

‘‘ยานญฺจ วติทํ ลทฺธํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก;

ตตฺถ รตฺติํ ตตฺถ ทิวา, ตตฺเถว นิรโต มโนฯ

[27]

‘‘ขาทํ นาคสฺส มํสานิ, ปิวํ ภาคีรโถทกํ;

สมฺปสฺสํ วนเจตฺยานิ, น ปเลตฺถ วิหงฺคโมฯ

[28]

‘‘ตญฺจ โอตรณี คงฺคา, ปมตฺตํ กุณเป รตํ;

สมุทฺทํ อชฺฌคาหาสิ, อคตี ยตฺถ ปกฺขินํฯ

[29]

‘‘โส จ ภกฺขปริกฺขีโณ, อุทปตฺวา วิหงฺคโม;

น ปจฺฉโต น ปุรโต, นุตฺตรํ โนปิ ทกฺขิณํฯ

[30]

‘‘ทีปํ โส นชฺฌคาคญฺฉิ, อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ;

โส จ ตตฺเถว ปาปตฺถ, ยถา ทุพฺพลโก ตถาฯ

[31]

‘‘ตญฺจ สามุทฺทิกา มจฺฉา, กุมฺภีลา มกรา สุสู;

ปสยฺหการา ขาทิํสุ, ผนฺทมานํ วิปกฺขกํฯ

[32]

‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, เย จญฺเญ กามโภคิโน;

คิทฺธา เจ น วมิสฺสนฺติ, กากปญฺญาว เต วิทูฯ

[33]

‘‘เอสา เต อุปมา ราช, อตฺถสนฺทสฺสนี กตา;

ตฺวญฺจ ปญฺญายเส เตน, ยทิ กาหสิ วา น วา’’ติฯ

ตตฺถ ปาปานีติ, มหาราช, ตฺวํ กามคิทฺโธ, นรา จ กาเม นิสฺสาย กายทุจฺจริตาทีนิ ปาปานิ กตฺวา ยตฺถ สุปินนฺเตปิ ทิพฺพา จ มานุสิกา จ กามา น ลพฺภนฺติ, ตํ ทุคฺคติํ อุปปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ปหนฺตฺวานาติ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหายฯ อกุโตภยาติ ราคาทีสุ กุโตจิ อนาคตภยาฯ เอโกทิภาวาธิคตาติ เอโกทิภาวํ เอกวิหาริกตํ อธิคตาฯ น เตติ เต เอวรูปา ปพฺพชิตา ทุคฺคติํ น คจฺฉนฺติฯ

อุปมํ เตติ, มหาราช, ทิพฺพมานุสเก กาเม ปตฺเถนฺตสฺส หตฺถิกุณเป ปฏิพทฺธกากสทิสสฺส ตว เอกํ อุปมํ กริสฺสามิ, ตํ สุโณหีติ อตฺโถฯ กุณปนฺติ หตฺถิกเฬวรํฯ

มหณฺณเวติ คมฺภีรปุถุเล อุทเก ฯ เอโก กิร มหาวารโณ คงฺคาตีเร จรนฺโต คงฺคายํ ปติตฺวา อุตฺตริตุํ อสกฺเกนฺโต ตตฺเถว มโต คงฺคาย วุยฺหิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ วายโสติ อากาเสน คจฺฉนฺโต เอโก กาโกฯ ยานญฺจ วติทนฺติ โส เอวํ จินฺเตตฺวา ตตฺถ นิลียิตฺวา ‘‘อิทํ มยา หตฺถิยานํ ลทฺธํ, เอตฺถ นิลีโน สุขํ จริสฺสามิ, อยเมว จ เม อนปฺปโก ภกฺโข ภวิสฺสติ, อิทานิ มยา อญฺญตฺถ คนฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานมกาสิฯ ตตฺถ รตฺตินฺติ ตตฺถ รตฺติญฺจ ทิวา จ ตตฺเถว มโน อภิรโต อโหสิฯ น ปเลตฺถาติ น อุปฺปติตฺวา ปกฺกามิฯ

โอตรณีติ สมุทฺทาภิมุขี โอตรมานาฯ ‘‘โอหาริณี’’ติปิ ปาโฐ, สา สมุทฺทาภิมุขี อวหาริณีติ อตฺโถฯ อคตี ยตฺถาติ สมุทฺทมชฺฌํ สนฺธายาหฯ ภกฺขปริกฺขีโณติ ปริกฺขีณภกฺโขฯ อุทปตฺวาติ ขีเณ จมฺเม จ มํเส จ อฏฺฐิสงฺฆาโต อูมิเวเคน ภินฺโน อุทเก นิมุชฺชิฯ อถ โส กาโก อุทเก ปติฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อุปฺปติ, เอวํ อุปฺปติตฺวาติ อตฺโถฯ อคตี ยตฺถ ปกฺขินนฺติ ยสฺมิํ สมุทฺทมชฺเฌ ปกฺขีนํ อคติ, ตตฺถ โส เอวํ อุปฺปติโต ปจฺฉิมํ ทิสํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปติฏฺฐํ อลภิตฺวา ปุรตฺถิมํ, ตโต อุตฺตรํ, ตโต ทกฺขิณนฺติ จตสฺโสปิ ทิสา คนฺตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐานํ น อชฺฌคา นาคญฺฉีติ อตฺโถฯ อถ วา วายโส เอวํ อุปฺปติตฺวา ปจฺฉิมาทีสุ เอเกกํ ทิสํ อาคญฺฉิ, ทีปํ ปน นชฺฌาคมาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปาปตฺถาติ ปปติโตฯ ยถา ทุพฺพลโกติ ยถา ทุพฺพลโก ปเตยฺย, ตเถว ปติโตฯ สุสูติ สุสุนามกา จณฺฑมจฺฉาฯ ปสยฺหการาติ อนิจฺฉมานกํเยว พลกฺกาเรนฯ วิปกฺขกนฺติ วิทฺธสฺตปกฺขกํฯ

คิทฺธา เจ น วมิสฺสนฺตีติ ยทิ คิทฺธา หุตฺวา กาเม น วมิสฺสนฺติ, น ฉฑฺเฑสฺสนฺติฯ กากปญฺญาว เตติ กากสฺส สมานปญฺญา อิติ เต พุทฺธาทโย ปณฺฑิตา วิทู วิทนฺติ, ชานนฺตีติ อตฺโถฯ อตฺถสนฺทสฺสนีติ อตฺถปฺปกาสิกาฯ ตฺวญฺจ ปญฺญายเสติ ตฺวญฺจ ปญฺญายิสฺสสิฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, มยา หิตกาเมน ตว โอวาโท ทินฺโน, ตํ ปน ตฺวํ ยทิ กาหสิ, เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสสิ, ยทิ น กาหสิ, กามปงฺเก นิมุคฺโค ชีวิตปริโยสาเน นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสีติ เอวํ ตฺวเมว เตน การเณน วา อการเณน วา สคฺเค วา นิรเย วา ปญฺญายิสฺสสิฯ อหํ ปน สพฺพภเวหิ มุตฺโต อปฺปฏิสนฺธิโกติฯ

อิมํ ปน โอวาทํ เทนฺเตน ปจฺเจกพุทฺเธน นที ทสฺสิตา, ตาย วุยฺหมานํ หตฺถิกุณปํ ทสฺสิตํ, กุณปขาทโก กาโก ทสฺสิโต, ตสฺส กุณปํ ขาทิตฺวา ปานียปิวนกาโล ทสฺสิโต, รมณียวนสณฺฑทสฺสนกาโล ทสฺสิโต, กุณปสฺส นทิยา วุยฺหมานสฺส สมุทฺทปเวโส ทสฺสิโต, สมุทฺทมชฺเฌ กากสฺส หตฺถิกุณเป ปติฏฺฐํ อลภิตฺวา วินาสํ ปตฺตกาโล ทสฺสิโตฯ ตตฺถ นที วิย อนมตคฺโค สํสาโร ทฏฺฐพฺโพ, นทิยา วุยฺหมานํ หตฺถิกุณปํ วิย สํสาเร ปญฺจ กามคุณา, กาโก วิย พาลปุถุชฺชโน, กากสฺส กุณปํ ขาทิตฺวา ปานียปิวนกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺส กามคุเณ ปริภุญฺชิตฺวา โสมนสฺสิกกาโล, กากสฺส กุณเป ลคฺคสฺเสว รมณียวนสณฺฑทสฺสนํ วิย ปุถุชฺชนสฺส กามคุเณสุ ลคฺคสฺเสว สวนวเสน อฏฺฐติํสารมฺมณทสฺสนํ, กุณเป สมุทฺทํ ปวิฏฺเฐ กากสฺส ปติฏฺฐํ ลภิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส วินาสํ ปตฺตกาโล วิย พาลปุถุชฺชนสฺส กามคุณคิทฺธสฺส ปาปปรายณสฺส กุสลธมฺเม ปติฏฺฐํ ลภิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส มหานิรเย มหาวินาสปตฺติ ทฏฺฐพฺพาติฯ

เอวมสฺส โส อิมาย อุปมาย โอวาทํ ทตฺวา อิทานิ ตเมว โอวาทํ ถิรํ กตฺวา ปติฏฺฐเปตุํ คาถมาห –

[34]

‘‘เอกวาจมฺปิ ทฺวิวาจํ, ภเณยฺย อนุกมฺปโก;

ตตุตฺตริํ น ภาเสยฺย, ทาโสวยฺยสฺส สนฺติเก’’ติฯ

ตตฺถ น ภาเสยฺยาติ วจนํ อคฺคณฺหนฺตสฺส หิ ตโต อุตฺตริํ ภาสมาโน สามิกสฺส สนฺติเก ทาโส วิย โหติฯ ทาโส หิ สามิเก กถํ คณฺหนฺเตปิ อคฺคณฺหนฺเตปิ กเถติเยวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตตุตฺตริํ น ภาเสยฺยา’’ติฯ

[35]

‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, โสณโก อมิตพุทฺธิมา;

เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมิํ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติย’’นฺติฯ –

อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ

ตตฺถ อิทํ วตฺวานาติ, ภิกฺขเว, โส ปจฺเจกพุทฺโธ อมิตาย โลกุตฺตรพุทฺธิยา อมิตพุทฺธิมา อิทํ วตฺวา อิทฺธิยา อุปฺปติตฺวา ‘‘สเจ ปพฺพชิสฺสสิ, ตเวว, โน เจ ปพฺพชิสฺสสิ, ตเวว, ทินฺโน เต มยา โอวาโท, อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ เอวํ อนุสาสิตฺวาน ขตฺติยํ ปกฺกามิฯ

โพธิสตฺโตปิ ตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ยาว ทสฺสนปถา โอโลเกนฺโต ฐตฺวา ตสฺมิํ จกฺขุปเถ อติกฺกนฺเต สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ หีนชจฺโจ สมาโน อสมฺภินฺเน ขตฺติยวํเส ชาตสฺส มม มตฺถเก อตฺตโน ปาทรชํ โอกิรนฺโต อากาสํ อุปฺปติตฺวา คโต, มยาปิ อชฺเชว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิตุกาโม คาถาทฺวยมาห –

[36]

‘‘โก นุเม ราชกตฺตาโร, สุทฺทา เวยฺยตฺตมาคตา;

รชฺชํ นิยฺยาทยิสฺสามิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโกฯ

[37]

‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวค’’นฺติฯ

ตตฺถ โก นุเมติ กุหิํ นุ อิเมฯ ราชกตฺตาโรติ เย ราชารหํ อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ กโรนฺติฯ สุทฺทา เวยฺยตฺตมาคตาติ สุทฺทา จ เย จ อญฺเญ พฺยตฺตภาวํ อาคตา มุขมงฺคลิกาฯ รชฺเชน มตฺถิโกติ รชฺเชน อตฺถิโกฯ โก ชญฺญา มรณํ สุเวติ มรณํ อชฺช วา สุเว วาติ อิทํ โก ชานิตุํ สมตฺโถฯ

เอวํ รชฺชํ นิยฺยาเทนฺตสฺส สุตฺวา อมจฺจา อาหํสุ –

[38]

‘‘อตฺถิ เต ทหโร ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺฐวฑฺฒโน;

ตํ รชฺเช อภิสิญฺจสฺสุ, โส โน ราชา ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตโต ปรํ รญฺญา วุตฺตคาถมาทิํ กตฺวา อุทานสมฺพนฺธคาถา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา –

[39]

‘‘ขิปฺปํ กุมารมาเนถ, ทีฆาวุํ รฏฺฐวฑฺฒนํ;

ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิสฺสํ, โส โว ราชา ภวิสฺสติฯ

[40]

‘‘ตโต กุมารมาเนสุํ, ทีฆาวุํ รฏฺฐวฑฺฒนํ;

ตํ ทิสฺวา อาลปี ราชา, เอกปุตฺตํ มโนรมํฯ

[41]

‘‘สฏฺฐิ คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เตฯ

[42]

‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

มาหํ กาโก ว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ

[43]

‘‘สฏฺฐิ นาคสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;

สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสาฯ

[44]

‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;

เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เตฯ

[45]

‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ

[46]

‘‘สฏฺฐิ อสฺสสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;

อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหิโนฯ

[47]

‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;

เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เตฯ

[48]

‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ

[49]

‘‘สฏฺฐิ รถสหสฺสานิ, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;

ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตาฯ

[50]

‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;

เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เตฯ

[51]

‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ

[52]

‘‘สฏฺฐิ เธนุสหสฺสานิ, โรหญฺญา ปุงฺควูสภา;

ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เตฯ

[53]

‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ

[54]

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;

วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;

ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เตฯ

[55]

‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ

[56]

‘‘ทหรสฺเสว เม ตาต, มาตา มตาติ เม สุตํ;

ตยา วินา อหํ ตาต, ชีวิตุมฺปิ น อุสฺสเหฯ

[57]

‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, โปโต อนฺเวติ ปจฺฉโต;

เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จฯ

[58]

‘‘เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปตฺตมาทาย ปจฺฉโต;

สุภโร เต ภวิสฺสามิ, น เต เหสฺสามิ ทุพฺภโรฯ

[59]

‘‘ยถา สามุทฺทิกํ นาวํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;

โวหาโร ตตฺถ คณฺเหยฺย, วาณิชา พฺยสนี สิยาฯ

[60]

‘‘เอวเมวายํ ปุตฺตกลิ, อนฺตรายกโร มม;

อิมํ กุมารํ ปาเปถ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํฯ

[61]

‘‘ตตฺถ กมฺพุสหตฺถาโย, ยถา สกฺกํว อจฺฉรา;

ตา นํ ตตฺถ รเมสฺสนฺติ, ตาหิ เจโส รมิสฺสติฯ

[62]

‘‘ตโต กุมารํ ปาเปสุํ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ;

ตํ ทิสฺวา อวจุํ กญฺญา, ทีฆาวุํ รฏฺฐวฑฺฒนํฯ

[63]

‘‘เทวตานุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;

โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํฯ

[64]

‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;

กาสิรญฺโญ อหํ ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺฐวฑฺฒโน;

มมํ ภรถ ภทฺทํ โว, อหํ ภตฺตา ภวามิ โวฯ

[65]

‘‘ตํ ตตฺถ อวจุํ กญฺญา, ทีฆาวุํ รฏฺฐวฑฺฒนํ;

กุหิํ ราชา อนุปฺปตฺโต, อิโต ราชา กุหิํ คโตฯ

[66]

‘‘ปงฺกํ ราชา อติกฺกนฺโต, ถเล ราชา ปติฏฺฐิโต;

อกณฺฑกํ อคหนํ, ปฏิปนฺโน มหาปถํฯ

[67]

‘‘อหญฺจ ปฏิปนฺโนสฺมิ, มคฺคํ ทุคฺคติคามินํ;

สกณฺฏกํ สคหนํ, เยน คจฺฉนฺติ ทุคฺคติํฯ

[68]

‘‘ตสฺส เต สฺวาคตํ ราช, สีหสฺเสว คิริพฺพชํ;

อนุสาส มหาราช, ตฺวํ โน สพฺพาสมิสฺสโร’’ติฯ

ตตฺถ ขิปฺปนฺติ เตน หิ นํ สีฆํ อาเนถฯ อาลปีติ ‘‘สฏฺฐิ คามสหสฺสานี’’ติอาทีนิ วทนฺโต อาลปิฯ สพฺพาลงฺการภูสิตาติ เต นาคา สพฺเพหิ สีสูปคาทีหิ อลงฺกาเรหิ ภูสิตาฯ เหมกปฺปนวาสสาติ สุวณฺณขจิเตน กปฺปเนน ปฏิจฺฉนฺนสรีราฯ คามณีเยภีติ หตฺถาจริเยหิฯ อาชานียาวาติ การณาการณวิชานนกา วฯ ชาติยาติ สินฺธวชาติยา สินฺธุรฏฺเฐ สินฺธุนทีตีเร ชาตาฯ คามณีเยภีติ อสฺสาจริเยหิฯ อิลฺลิยา จาปธาริภีติ อิลฺลิยาวุธญฺจ จาปาวุธญฺจ ธาเรนฺเตหิฯ ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆาติ ทีปิจมฺมพฺยคฺฆจมฺมปริวาราฯ คามณีเยภีติ รถิเกหิฯ วมฺมิภีติ สนฺนทฺธวมฺเมหิฯ โรหญฺญาติ รตฺตวณฺณาฯ ปุงฺควูสภาติ อุสภสงฺขาเตน เชฏฺฐกปุงฺคเวน สมนฺนาคตาฯ

ทหรสฺเสว เม, ตาตาติ อถ นํ กุมาโร, ตาต, มม ทหรสฺเสว สโต มาตา มตา อิติ มยา สุตํ, โสหํ ตยา วินา ชีวิตุํ น สกฺขิสฺสามีติ อาหฯ โปโตติ ตรุณโปตโกฯ เชสฺสนฺตนฺติ วิจรนฺตํฯ สามุทฺทิกนฺติ สมุทฺเท วิจรนฺตํฯ ธเนสินนฺติ ธนํ ปริเยสนฺตานํฯ โวหาโรติ วิจิตฺรโวหาโร เหฏฺฐากฑฺฒนโก วาฬมจฺโฉ วา อุทกรกฺขโส วา อาวฏฺโฏ วาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ สมุทฺเทฯ วาณิชา พฺยสนี สิยาติ อถ เต วาณิชา พฺยสนปฺปตฺตา ภเวยฺยุํฯ

‘‘สิยฺยุนฺติ’’ปิ ปาโฐ ฯ ปุตฺตกลีติ ปุตฺตลามโก ปุตฺตกาฬกณฺณีฯ กุมาโร ปุน กิญฺจิ วตฺตุํ น วิสหิฯ อถ ราชา อมจฺเจ อาณาเปนฺโต ‘‘อิม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กมฺพุสหตฺถาโยติ กมฺพุสํ วุจฺจติ สุวณฺณํ, สุวณฺณาภรณภูสิตหตฺถาโยติ อตฺโถฯ ยถาติ ยถา อิจฺฉนฺติ, ตถา กโรนฺติฯ

เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต ตตฺเถว ตํ อภิสิญฺจาเปตฺวา นครํ ปาเหสิฯ สยํ ปน เอกโกว อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา รมณีเย ภูมิภาเค ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร ยาเปสิฯ มหาชโนปิ กุมารํ พาราณสิํ ปเวเสสิฯ โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ‘‘ตโต’’ติอาทิมาหฯ ตํ ทิสฺวา อวจุํ กญฺญาติ ตํ มหนฺเตน ปริวาเรน สิริโสภคฺเคน อาคตํ ทิสฺวา ‘‘อสุโก นาเมโส’’ติ อชานนฺติโยว ตา นาฏกิตฺถิโย คนฺตฺวา อโวจุํฯ มมํ ภรถาติ มมํ อิจฺฉถฯ ปงฺกนฺติ ราคาทิกิเลสปงฺกํฯ ถเลติ ปพฺพชฺชายฯ อกณฺฏกนฺติ ราคกณฺฏกาทิวิรหิตํฯ เตเหว คหเนหิ อคหนํฯ มหาปถนฺติ สคฺคโมกฺขคามินํ มหามคฺคํ ปฏิปนฺโนฯ เยนาติ เยน มิจฺฉามคฺเคน ทุคฺคติํ คจฺฉนฺติ, ตํ อหํ ปฏิปนฺโนติ วทติฯ ตโต ตา จินฺเตสุํ – ‘‘ราชา ตาว อมฺเห ปหาย ปพฺพชิโต, อยมฺปิ กาเมสุ วิรตฺตจิตฺตรูโป, สเจ นํ นาภิรเมสฺสาม, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺย, อภิรมนาการมสฺส กริสฺสามา’’ติฯ อถ นํ อภินนฺทนฺติโย โอสานคาถมาหํสุฯ ตตฺถ คิริพฺพชนฺติ สีหโปตกานํ วสนฏฺฐานํ กญฺจนคุหํ เกสรสีหสฺส อาคตํ วิย ตสฺส ตว อาคตํ สุอาคตํฯ ตฺวํ โนติ ตฺวํ สพฺพาสมฺปิ อมฺหากํ อิสฺสโร, สามีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา สพฺพา ตูริยานิ ปคฺคณฺหิํสุ, นานปฺปการานิ นจฺจคีตานิ ปวตฺติํสุ ฯ ยโส มหา อโหสิ, โส ยสมทมตฺโต ปิตรํ น สริ, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ โพธิสตฺโตปิ ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพายิ, ปุตฺโต ราหุลกุมาโร อโหสิ , เสสปริสา พุทฺธปริสา, อรินฺทมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โสณกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[530] 2. สํกิจฺจชาตกวณฺณนา

ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานนฺติ อิทํ สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุสฺส ปิตุฆาตกมฺมํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ตสฺส วจเนน ปิตรํ ฆาตาเปตฺวา เทวทตฺตสฺส สงฺฆเภทาวสาเน ภินฺนปริสสฺส โรเค อุปฺปนฺเน ‘‘ตถาคตํ ขมาเปสฺสามี’’ติ มญฺจสิวิกาย สาวตฺถิํ คจฺฉนฺตสฺส เชตวนทฺวาเร ปถวิํ ปวิฏฺฐภาวํ สุตฺวา ‘‘เทวทตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิปกฺโข หุตฺวา ปถวิํ ปวิสิตฺวา อวีจิปรายโณ ชาโต, มยาปิ ตํ นิสฺสาย ปิตา ธมฺมิโก ธมฺมราชา ฆาติโต, อหมฺปิ นุ โข ปถวิํ ปวิสิสฺสามี’’ติ ภีโต รชฺชสิริยา จิตฺตสฺสาทํ น ลภิ, ‘‘โถกํ นิทฺทายิสฺสามี’’ติ นิทฺทํ อุปคตมตฺโตว นวโยชนพหลายํ อยมหาปถวิยํ ปาเตตฺวา อยสูเลหิ โกฏฺฏิยมาโน วิย สุนเขหิ ลุญฺชิตฺวา ขชฺชมาโน วิย เภรวรเวน วิรวนฺโต อุฏฺฐาติฯ

อเถกทิวสํ โกมุทิยา จาตุมาสินิยา อมจฺจคณปริวุโต อตฺตโน ยสํ โอโลเกตฺวา ‘‘มม ปิตุ ยโส อิโต มหนฺตตโร, ตถารูปํ นาม อหํ ธมฺมราชานํ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ฆาเตสิ’’นฺติ จินฺเตสิฯ ตสฺเสวํ จินฺเตนฺตสฺเสว กาเย ฑาโห อุปฺปชฺชิ, สกลสรีรํ เสทตินฺตํ อโหสิฯ

ตโต ‘‘โก นุ โข เม อิมํ ภยํ วิโนเทตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ฐเปตฺวา ทสพลํ อญฺโญ นตฺถี’’ติ ญตฺวา ‘‘อหํ ตถาคตสฺส มหาปราโธ, โก นุ โข มํ เนตฺวา ทสฺเสสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘น อญฺโญ โกจิ อญฺญตฺร ชีวกา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺส คเหตฺวา คมนูปายํ กโรนฺโต ‘‘รมณียา วต, โภ, โทสินา รตฺตี’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา ‘‘กํ นุ ขฺวชฺช สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยามี’’ติ วตฺวา ปูรณสาวกาทีหิ ปูรณาทีนํ คุเณ กถิเต เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา ชีวกํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา เตน ตถาคตสฺส คุณํ กเถตฺวา ‘‘ตํ เทโว ภควนฺตํ ปยิรุปาสตู’’ติ วุตฺโต หตฺถิยานานิ กปฺปาเปตฺวา ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตถาคเตน กตปฏิสนฺถาโร สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ ปุจฺฉิตฺวา ตถาคตสฺส มธุรํ สามญฺญผลธมฺมเทสนํ (ที. นิ. 1.150 อาทโย) สุตฺวา สุตฺตปริโยสาเน อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทิตฺวา ตถาคตํ ขมาเปตฺวา ปกฺกามิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ทานํ เทนฺโต สีลํ รกฺขนฺโต ตถาคเตน สทฺธิํ สํสคฺคํ กตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุณนฺโต กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน ปหีนภโย วิคตโลมหํโส หุตฺวา จิตฺตสฺสาทํ ปฏิลภิตฺวา สุเขน จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปสิฯ

อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อชาตสตฺตุ ปิตุฆาตกมฺมํ กตฺวา ภยปฺปตฺโต อโหสิ, รชฺชสิริํ นิสฺสาย จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺโต สพฺพอิริยาปเถสุ ทุกฺขํ อนุโภติ, โส ทานิ ตถาคตํ อาคมฺม กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน วิคตภโย อิสฺสริยสุขํ อนุโภตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ปิตุฆาตกมฺมํ กตฺวา มํ นิสฺสาย สุขํ สยี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรนฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมารํ นาม ปุตฺตํ ปฏิลภิฯ ตทา โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ชาตสฺเสวสฺส ‘‘สํกิจฺจกุมาโร’’ติ นามํ กริํสุฯ เต อุโภปิ ราชนิเวสเน เอกโตว วฑฺฒิํสุฯ อญฺญมญฺญํ สหายกา หุตฺวา วยปฺปตฺตา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมิํสุฯ อถ ราชา ปุตฺตสฺส อุปรชฺชํ อทาสิฯ โพธิสตฺโตปิ อุปราชสฺเสว สนฺติเก อโหสิฯ อเถกทิวสํ อุปราชา ปิตุ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทิสฺวา ตสฺมิํ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มยฺหํ ปิตา มม ภาติกสทิโส, สเจ เอตสฺส มรณํ โอโลเกสฺสามิ, มหลฺลกกาเล รชฺชํ ลภิสฺสามิ, ตทา ลทฺเธนปิ รชฺเชน โก อตฺโถ, ปิตรํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต, ‘‘สมฺม, ปิตุฆาตกมฺมํ นาม ภาริยํ, นิรยมคฺโค, น สกฺกา เอตํ กาตุํ, มา กรี’’ติ ปฏิพาหิฯ โส ปุนปฺปุนมฺปิ กเถตฺวา ยาวตติยํ เตน ปฏิพาหิโต ปาทมูลิเกหิ สทฺธิํ มนฺเตสิฯ

เตปิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รญฺโญ มารณูปายํ วีมํสิํสุฯ โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘นาหํ เอเตหิ สทฺธิํ เอกโต ภวิสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร อนาปุจฺฉิตฺวาว อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหาโร วิหาสิฯ

ราชกุมาโรปิ ตสฺมิํ คเต ปิตรํ มาราเปตฺวา มหนฺตํ ยสํ อนุภวิฯ ‘‘สํกิจฺจกุมาโร กิร อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา พหู กุลปุตฺตา นิกฺขมิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ โส มหตา อิสิคเณน ปริวุโต ตตฺถ วสิฯ สพฺเพปิ สมาปตฺติลาภิโนเยวฯ ราชาปิ ปิตรํ มาเรตฺวา อปฺปมตฺตกํเยว กาลํ รชฺชสุขํ อนุภวิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ภีโต จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺโต นิรเย กมฺมกรณปฺปตฺโต วิย อโหสิฯ โส โพธิสตฺตํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘สหาโย เม ‘ปิตุฆาตกมฺมํ ภาริยํ, มา กรี’ติ ปฏิเสเธตฺวา มํ อตฺตโน กถํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตานํ นิทฺโทสํ กตฺวา ปลายิฯ สเจ โส อิธ อภวิสฺส , น เม ปิตุฆาตกมฺมํ กาตุํ อทสฺส, อิทมฺปิ เม ภยํ หเรยฺย, กหํ นุ โข โส เอตรหิ วิหรติฯ สเจ ตสฺส วสนฏฺฐานํ ชาเนยฺยํ, ปกฺโกสาเปยฺยํ, โก นุ โข เม ตสฺส วสนฏฺฐานํ อาโรเจยฺยา’’ติ จินฺเตสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย อนฺเตปุเร จ ราชสภายญฺจ โพธิสตฺตสฺเสว วณฺณํ ภาสติฯ

เอวํ อทฺธาเน คเต โพธิสตฺโต ‘‘ราชา มํ สรติ, มยา ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ นิพฺภยํ กตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปณฺณาส วสฺสานิ หิมวนฺเต วสิตฺวา ปญฺจสตตาปสปริวุโต อากาเสนาคนฺตฺวา ทายปสฺเส นาม อุยฺยาเน โอตริตฺวา อิสิคณปริวุโต สิลาปฏฺเฏ นิสีทิฯ อุยฺยานปาโล ตํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, คณสตฺถา โกนาโม’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สํกิจฺจปณฺฑิโต นามา’’ติ จ สุตฺวา สยมฺปิ สญฺชานิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยาวาหํ ราชานํ อาเนมิ, ตาว อิเธว โหถ, อมฺหากํ ราชา ตุมฺเห ทฏฺฐุกาโม’’ติ วตฺวา เวเคน ราชกุลํ คนฺตฺวา ตสฺส อาคตภาวํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กตฺตพฺพยุตฺตกํ อุปหารํ กตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[69]

‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, พฺรหฺมทตฺตํ รเถสภํ;

อถสฺส ปฏิเวเทสิ, ยสฺสาสิ อนุกมฺปโกฯ

[70]

‘‘สํกิจฺจายํ อนุปฺปตฺโต, อิสีนํ สาธุสมฺมโต;

ตรมานรูโป นิยฺยาหิ, ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํฯ

[71]

‘‘ตโต จ ราชา ตรมาโน, ยุตฺตมารุยฺห สนฺทนํ;

มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺโห, อคมาสิ รเถสโภฯ

[72]

‘‘นิกฺขิปฺป ปญฺจ กกุธานิ, กาสีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน;

วาลพีชนิมุณฺหีสํ, ขคฺคํ ฉตฺตญฺจุปาหนํฯ

[73]

‘‘โอรุยฺห ราชา ยานมฺหา, ฐปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ;

อาสีนํ ทายปสฺสสฺมิํ, สํกิจฺจมุปสงฺกมิฯ

[74]

‘‘อุปสงฺกมิตฺวา โส ราชา, สมฺโมทิ อิสินา สห;

ตํ กถํ วีติสาเรตฺวา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิฯ

[75]

‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโนว, อถ กาลํ อมญฺญถ;

ตโต ปาปานิ กมฺมานิ, ปุจฺฉิตุํ ปฏิปชฺชถฯ

[76]

‘‘อิสิํ ปุจฺฉาม สํกิจฺจํ, อิสีนํ สาธุสมฺมตํ;

อาสีนํ ทายปสฺสสฺมิํ, อิสิสงฺฆปุรกฺขตํฯ

[77]

‘‘กํ คติํ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นรา ธมฺมาติจาริโน;

อติจิณฺโณ มยา ธมฺโม, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ ทิสฺวาติ, ภิกฺขเว, โส อุยฺยานปาโล ราชานํ ราชสภายํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อถสฺส ปฏิเวเทสิ, ‘‘ยสฺสาสี’’ติ วทนฺโต อาโรเจสีติ อตฺโถฯ ยสฺสาสีติ, มหาราช, ยสฺส ตฺวํ อนุกมฺปโก มุทุจิตฺโต อโหสิ, ยสฺส อภิณฺหํ วณฺณํ ปยิรุทาหาสิ, โส อยํ สํกิจฺโจ อิสีนํ อนฺตเร สาธุ ลทฺธโกติ สมฺมโต อนุปฺปตฺโต ตว อุยฺยาเน สิลาปฏฺเฏ อิสิคณปริวุโต กญฺจนปฏิมา วิย นิสินฺโนฯ ตรมานรูโปติ, มหาราช, ปพฺพชิตา นาม กุเล วา คเณ วา อลคฺคา ตุมฺหากํ คจฺฉนฺตานญฺเญว ปกฺกเมยฺยุํ, ตสฺมา ตรมานรูโป ขิปฺปํ นิยฺยาหิ, มหนฺตานํ สีลาทิคุณานํ เอสิตตฺตา ปสฺส มเหสินํฯ

ตโตติ, ภิกฺขเว, โส ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตโต ตสฺส วจนโต อนนฺตรเมวฯ

นิกฺขิปฺปาติ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส กิร อุยฺยานทฺวารํ ปตฺวาว เอตทโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม ครุฏฺฐานิยา, สํกิจฺจตาปสสฺส สนฺติกํ อุทฺธตเวเสน คนฺตุํ อยุตฺต’’นฺติฯ โส มณิจิตฺตสุวณฺณทณฺฑํ วาลพีชนิํ, กญฺจนมยํ อุณฺหีสปฏฺฏํ, สุปริกฺขิตฺตํ มงฺคลขคฺคํ, เสตจฺฉตฺตํ , โสวณฺณปาทุกาติ อิมานิ ปญฺจ ราชกกุธภณฺฑานิ อปเนสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิกฺขิปฺปา’’ติฯ ปฏิจฺฉทนฺติ ตเมว ราชกกุธภณฺฑํ ฐปยิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวาฯ ทายปสฺสสฺมินฺติ เอวํนามเก อุยฺยาเนฯ อถ กาลํ อมญฺญถาติ อถ โส อิทานิ เม ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ กาโลติ ชานิฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ยถากาล’’นฺติ อาคตํ, ตสฺส กาลานุรูเปน ปญฺหปุจฺฉนํ อมญฺญถาติ อตฺโถฯ ปฏิปชฺชถาติ ปฏิปชฺชิฯ เปจฺจาติ ปฏิคนฺตฺวา, ปรโลกสฺส วา นาเมตํ, ตสฺมา ปรโลเกติ อตฺโถฯ มยาติ, ภนฺเต, มยา สุจริตธมฺโม อติจิณฺโณ ปิตุฆาตกมฺมํ กตํ, ตํ เม อกฺขาหิ, กํ คติํ ปิตุฆาตกา คจฺฉนฺติ, กตรสฺมิํ นิรเย ปจฺจนฺตีติ ปุจฺฉติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ, มหาราช, สุโณหี’’ติ วตฺวา โอวาทํ ตาว อทาสิฯ สตฺถา ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห –

[78]

‘‘อิสี อวจ สํกิจฺโจ, กาสีนํ รฏฺฐวฑฺฒนํ;

อาสีนํ ทายปสฺสสฺมิํ, มหาราช สุโณหิ เมฯ

[79]

‘‘อุปฺปเถน วชนฺตสฺส, โย มคฺคมนุสาสติ;

ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, นาสฺส มคฺเคยฺย กณฺฏโกฯ

[80]

‘‘อธมฺมํ ปฏิปนฺนสฺส, โย ธมฺมมนุสาสติ;

ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, น โส คจฺเฉยฺย ทุคฺคติ’’นฺติฯ

ตตฺถ อุปฺปเถนาติ โจเรหิ ปริยุฏฺฐิตมคฺเคนฯ มคฺคมนุสาสตีติ เขมมคฺคํ อกฺขาติฯ นาสฺส มคฺเคยฺย กณฺฏโกติ ตสฺส โอวาทกรสฺส ปุริสสฺส มุขํ โจรกณฺฏโก น ปสฺเสยฺยฯ โย ธมฺมนฺติ โย สุจริตธมฺมํฯ น โสติ โส ปุริโส นิรยาทิเภทํ ทุคฺคติํ น คจฺเฉยฺยฯ

อุปฺปถสทิโส หิ, มหาราช, อธมฺโม, เขมมคฺคสทิโส สุจริตธมฺโม, ตฺวํ ปน ปุพฺเพ ‘‘ปิตรํ ฆาเตตฺวา ราชา โหมี’’ติ มยฺหํ กเถตฺวา มยา ปฏิพาหิโต มม วจนํ อกตฺวา ปิตรํ ฆาเตตฺวา อิทานิ โสจสิ, ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกโรนฺโต นาม โจรมคฺคปฏิปนฺโน วิย มหาพฺยสนํ ปาปุณาตีติฯ

เอวมสฺส โอวาทํ ทตฺวา อุปริ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –

[81]

‘‘ธมฺโม ปโถ มหาราช, อธมฺโม ปน อุปฺปโถ;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติํฯ

[82]

‘‘อธมฺมจาริโน ราช, นรา วิสมชีวิโน;

ยํ คติํ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นิรเย เต สุโณหิ เมฯ

[83]

‘‘สญฺชีโว กาฬสุตฺโต จ, สงฺฆาโต ทฺเว จ โรรุวา;

อถาปโร มหาวีจิ, ตาปโน จ ปตาปโนฯ

[84]

‘‘อิจฺเจเต อฏฺฐ นิรยา, อกฺขาตา ทุรติกฺกมา;

อากิณฺณา ลุทฺทกมฺเมหิ, ปจฺเจกา โสฬสุสฺสทาฯ

[85]

‘‘กทริยตาปนา โฆรา, อจฺจิมนฺโต มหพฺภยา;

โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฏิภยา ทุขาฯ

[86]

‘‘จตุกฺกณฺณา จตุทฺวารา, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;

อโยปาการปริยนฺตา, อยสา ปฏิกุชฺชิตาฯ

[87]

‘‘เตสํ อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;

สมนฺตา โยชนสตํ, ผุฏา ติฏฺฐนฺติ สพฺพทาฯ

[88]

‘‘เอเต ปตนฺติ นิรเย, อุทฺธํปาทา อวํสิรา;

อิสีนํ อติวตฺตาโร, สญฺญตานํ ตปสฺสินํฯ

[89]

‘‘เต ภูนหุโน ปจฺจนฺติ, มจฺฉา พิลกตา ยถา;

สํวจฺฉเร อสงฺเขยฺเย, นรา กิพฺพิสการิโนฯ

[90]

‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;

นิรยา นาธิคจฺฉนฺติ, ทฺวารํ นิกฺขมเนสิโนฯ

[91]

‘‘ปุรตฺถิเมน ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉโต;

อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ;

ยํ ยญฺหิ ทฺวารํ คจฺฉนฺติ, ตํ ตเทว ปิธียเรฯ

[92]

‘‘พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ, ชนา นิรยคามิโน;

พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, ปตฺวา ทุกฺขํ อนปฺปกํฯ

[93]

‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, เตชสฺสิํ ทุรติกฺกมํ;

น สาธุรูเป อาสีเท, สญฺญตานํ ตปสฺสินํฯ

[94]

‘‘อติกาโย มหิสฺสาโส, อชฺชุโน เกกกาธิโป;

สหสฺสพาหุ อุจฺฉินฺโน, อิสิมาสชฺช โคตมํฯ

[95]

‘‘อรชํ รชสา วจฺฉํ, กิสํ อวกิริย ทณฺฑกี;

ตาโลว มูลโต ฉินฺโน, ส ราชา วิภวงฺคโตฯ

[96]

‘‘อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมิํ ยสสฺสิเน;

สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารญฺญํ ตทา อหุฯ

[97]

‘‘กณฺหทีปายนาสชฺช, อิสิํ อนฺธกเวณฺฑโย;

อญฺโญญฺญํ มุสลา หนฺตฺวา, สมฺปตฺตา ยมสาธนํฯ

[98]

‘‘อถายํ อิสินา สตฺโต, อนฺตลิกฺขจโร ปุเร;

ปาเวกฺขิ ปถวิํ เจจฺโจ, หีนตฺโต ปตฺตปริยายํฯ

[99]

‘‘ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;

อทุฏฺฐจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจูปสํหิตํฯ

[100]

‘‘มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, โย นโร เปกฺขเต มุนิํ;

วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, คนฺตา โส นิรยํ อโธฯ

[101]

‘‘เย วุฑฺเฒ ปริภาสนฺติ, ผรุสูปกฺกมา ชนา;

อนปจฺจา อทายาทา, ตาลวตฺถุ ภวนฺติ เตฯ

[102]

‘‘โย จ ปพฺพชิตํ หนฺติ, กตกิจฺจํ มเหสินํ;

ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติฯ

[103]

‘‘โย จ ราชา อธมฺมฏฺโฐ, รฏฺฐวิทฺธํสโน มโค;

ตาปยิตฺวา ชนปทํ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติฯ

[104]

‘‘โส จ วสฺสสหสฺสานิ, สตํ ทิพฺพานิ ปจฺจติ;

อจฺจิสงฺฆปเรโต โส, ทุกฺขํ เวเทติ เวทนํฯ

[105]

‘‘ตสฺส อคฺคิสิขา กายา, นิจฺฉรนฺติ ปภสฺสรา;

เตโชภกฺขสฺส คตฺตานิ, โลเมหิ จ นเขหิ จฯ

[106]

‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;

ทุกฺขาภิตุนฺโน นทติ, นาโค ตุตฺตฏฺฏิโต ยถาฯ

[107]

‘‘โย โลภา ปิตรํ หนฺติ, โทสา วา ปุริสาธโม;

ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติฯ

[108]

‘‘ส ตาทิโส ปจฺจติ โลหกุมฺภิยํ, ปกฺกญฺจ สตฺตีหิ หนนฺติ นิตฺตจํ;

อนฺธํ กริตฺวา มุตฺตกรีสภกฺขํ, ขาเร นิมุชฺชนฺติ ตถาวิธํ นรํฯ

[109]

‘‘ตตฺตํ ปกฺกุถิตมโยคุฬญฺจ, ทีเฆ จ ผาเล จิรรตฺตตาปิเต;

วิกฺขมฺภมาทาย วิพนฺธรชฺชุภิ, วิวเฏ มุเข สมฺปวิสนฺติ รกฺขสาฯ

[110]

‘‘สามา จ โสณา สพลา จ คิชฺฌา, กาโกลสงฺฆา จ ทิชา อโยมุขา;

สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิปฺผนฺทมานํ, ชิวฺหํ วิภชฺช วิฆาสํ สโลหิตํฯ

[111]

‘‘ตํ ทฑฺฒตาลํ ปริภินฺนคตฺตํ, นิปฺโปถยนฺตา อนุวิจรนฺติ รกฺขสา;

รตี หิ เตสํ ทุขิโน ปนีตเร, เอตาทิสสฺมิํ นิรเย วสนฺติ;

เย เกจิ โลเก อิธ เปตฺติฆาติโนฯ

[112]

‘‘ปุตฺโต จ มาตรํ หนฺตฺวา, อิโต คนฺตฺวา ยมกฺขยํ;

ภุสมาปชฺชเต ทุกฺขํ, อตฺตกมฺมผลูปโคฯ

[113]

‘‘อมนุสฺสา อติพลา, หนฺตารํ ชนยนฺติยา;

อโยมเยหิ วาเลหิ, ปีฬยนฺติ ปุนปฺปุนํฯ

[114]

‘‘ตมสฺสวํ สกา คตฺตา, รุธิรํ อตฺตสมฺภวํ;

ตมฺพโลหวิลีนํว, ตตฺตํ ปาเยนฺติ มตฺติฆํฯ

[115]

‘‘ชิคุจฺฉํ กุณปํ ปูติํ, ทุคฺคนฺธํ คูถกทฺทมํ;

ปุพฺพโลหิตสงฺกาสํ, รหทโมคยฺห ติฏฺฐติฯ

[116]

‘‘ตเมนํ กิมโย ตตฺถ, อติกายา อโยมุขา;

ฉวิํ เภตฺวาน ขาทนฺติ, สํคิทฺธา มํสโลหิเตฯ

[117]

‘‘โส จ ตํ นิรยํ ปตฺโต, นิมุคฺโค สตโปริสํ;

ปูติกํ กุณปํ วาติ, สมนฺตา สตโยชนํฯ

[118]

‘‘จกฺขุมาปิ หิ จกฺขูหิ, เตน คนฺเธน ชียติ;

เอตาทิสํ พฺรหฺมทตฺต, มาตุโฆ ลภเต ทุขํฯ

[119]

‘‘ขุรธารมนุกฺกมฺม, ติกฺขํ ทุรภิสมฺภวํ;

ปตนฺติ คพฺภปาติโย, ทุคฺคํ เวตรณิํ นทิํฯ

[120]

‘‘อโยมยา สิมฺพลิโย, โสฬสงฺคุลกณฺฏกา;

อุภโต อภิลมฺพนฺติ, ทุคฺคํ เวตรณิํ นทิํฯ

[121]

‘‘เต อจฺจิมนฺโต ติฏฺฐนฺติ, อคฺคิกฺขนฺธาว อารกา;

อาทิตฺตา ชาตเวเทน, อุทฺธํ โยชนมุคฺคตาฯ

[122]

‘‘เอเต วชนฺติ นิรเย, ตตฺเต ติขิณกณฺฏเก;

นาริโย จ อติจารา, นรา จ ปรทารคูฯ

[123]

‘‘เต ปตนฺติ อโธกฺขนฺธา, วิวตฺตา วิหตา ปุถู;

สยนฺติ วินิวิทฺธงฺคา, ทีฆํ ชคฺคนฺติ สพฺพทาฯ

[124]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, มหติํ ปพฺพตูปมํ;

โลหกุมฺภิํ ปวชฺชนฺติ, ตตฺตํ อคฺคิสมูทกํฯ

[125]

‘‘เอวํ ทิวา จ รตฺโต จ, ทุสฺสีลา โมหปารุตา;

อนุโภนฺติ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโนฯ

[126]

‘‘ยา จ ภริยา ธนกฺกีตา, สามิกํ อติมญฺญติ;

สสฺสุํ วา สสุรํ วาปิ, เชฏฺฐํ วาปิ นนนฺทรํฯ

[127]

‘‘ตสฺสา วงฺเกน ชิวฺหคฺคํ, นิพฺพหนฺติ สพนฺธนํ;

ส พฺยามมตฺตํ กิมินํ, ชิวฺหํ ปสฺสติ อตฺตนิ;

วิญฺญาเปตุํ น สกฺโกติ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติฯ

[128]

‘‘โอรพฺภิกา สูกริกา, มจฺฉิกา มิคพนฺธกา;

โจรา โคฆาตกา ลุทฺทา, อวณฺเณ วณฺณการกาฯ

[129]

‘‘สตฺตีหิ โลหกูเฏหิ, เนตฺติํเสหิ อุสูหิ จ;

หญฺญมานา ขารนทิํ, ปปตนฺติ อวํสิราฯ

[130]

‘‘สายํ ปาโต กูฏการี, อโยกูเฏหิ หญฺญติ;

ตโต วนฺตํ ทุรตฺตานํ, ปเรสํ ภุญฺชเร สทาฯ

[131]

‘‘ธงฺกา เภรณฺฑกา คิชฺฌา, กาโกลา จ อโยมุขา;

วิปฺผนฺทมานํ ขาทนฺติ, นรํ กิพฺพิสการกํฯ

[132]

‘‘เย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขิํ วา ปน ปกฺขินา;

อสนฺโต รชสา ฉนฺนา, คนฺตา เต นิรยุสฺสท’’นฺติฯ

ตตฺถ ธมฺโม ปโถติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม เขโม อปฺปฏิภโย สุคติมคฺโคฯ วิสมชีวิโนติ อธมฺเมน กปฺปิตชีวิกาฯ นิรเย เตติ เต เอเตสํ นิพฺพตฺตนิรเย กเถมิฯ สุโณหิ เมติ มหาสตฺโต รญฺญา ปิตุฆาตกานํ นิพฺพตฺตนิรยํ ปุจฺฉิโตปิ ปถมํ ตํ อทสฺเสตฺวา อฏฺฐ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสทนิรเย ทสฺเสตุํ เอวมาหฯ กิํการณา? ปฐมญฺหิ ตสฺมิํ ทสฺสิยมาเน ราชา ผลิเตน หทเยน ตตฺเถว มเรยฺย, อิเมสุ ปน นิรเยสุ ปจฺจมานสตฺเต ทิสฺวา ทิฏฺฐานุคติโก หุตฺวา ‘‘อหํ วิย อญฺเญปิ พหู ปาปกมฺมิโน อตฺถิ, อหํ เอเตสํ อนฺตเร ปจฺจิสฺสามี’’ติ สญฺชาตุปตฺถมฺโภ อโรโค ภวิสฺสตีติ เต ปน นิรเย ทสฺเสนฺโต มหาสตฺโต ปฐมํ อิทฺธิพเลน ปถวิํ ทฺวิธา กตฺวา ปจฺฉา ทสฺเสสิฯ

เตสํ วจนตฺโถ – นิรยปาเลหิ ปชฺชลิตานิ นานาวุธานิ คเหตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺนา หีรํ หีรํ กตา เนรยิกสตฺตา ปุนปฺปุนํ สญฺชีวนฺติ เอตฺถาติ สญฺชีโวฯ

นิรยปาลา ปุนปฺปุนํ นทนฺตา วคฺคนฺตา ปชฺชลิตานิ นานาวุธานิ คเหตฺวา ชลิตาย โลหปถวิยํ เนรยิเก สตฺเต อปราปรํ อนุพนฺธิตฺวา ปหริตฺวา ชลิตปถวิยํ ปติเต ชลิตกาฬสุตฺตํ ปาเตตฺวา ชลิตผรสุํ คเหตฺวา สยํ อุนฺนทนฺตา มหนฺเตน อฏฺฏสฺสเรน วิรวนฺเต อฏฺฐํเส โสฬสํเส กโรนฺตา เอตฺถ ตจฺฉนฺตีติ กาฬสุตฺโตฯ มหนฺตา ชลิตอยปพฺพตา ฆาเตนฺติ เอตฺถาติ สงฺฆาโตฯ ตตฺถ กิร สตฺเต นวโยชนาย ชลิตาย อยปถวิยา ยาว กฏิโต ปเวเสตฺวา นิจฺจเล กโรนฺติฯ อถ ปุรตฺถิมโต ชลิโต อยปพฺพโต สมุฏฺฐาย อสนิ วิย วิรวนฺโต อาคนฺตฺวา เต สตฺเต สณฺหกรณิยํ ติเล ปิสนฺโต วิย คนฺตฺวา ปจฺฉิมทิสาย ติฏฺฐติ, ปจฺฉิมทิสโต สมุฏฺฐิโตปิ ตเถว คนฺตฺวา ปุรตฺถิมทิสาย ติฏฺฐติฯ ทฺเว ปน เอกโต สมาคนฺตฺวา อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุขณฺฑานิ วิย ปีเฬนฺติฯ เอวํ ตตฺถ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ ทุกฺขํ อนุโภนฺติฯ

ทฺเว จ โรรุวาติ ชาลโรรุโว, ธูมโรรุโว จาติ ทฺเวฯ ตตฺถ ชาลโรรุโว กปฺเปน สณฺฐิตาหิ รตฺตโลหชาลาหิ ปุณฺโณ, ธูมโรรุโว ขารธูเมน ปุณฺโณฯ เตสุ ชาลโรรุเว ปจฺจนฺตานํ นวหิ วณฺณมุเขหิ ชาลา ปวิสิตฺวา สรีรํ ทหนฺติ, ธูมโรรุเว ปจฺจนฺตานํ นวหิ วณมุเขหิ ขารธูโม ปวิสิตฺวา ปิฏฺฐํ วิย สรีรํ เสเทติฯ อุภยตฺถปิ ปจฺจนฺตา สตฺตา มหาวิรวํ วิรวนฺตีติ ทฺเวปิ ‘‘โรรุวา’’ติ วุตฺตาฯ ชาลานํ วา ปจฺจนสตฺตานํ วา เตสํ ทุกฺขสฺส วา วีจิ อนฺตรํ นตฺถิ เอตฺถาติ อวีจิ, มหนฺโต อวีจิ มหาวีจิฯ ตตฺถ หิ ปุรตฺถิมาทีหิ ภิตฺตีหิ ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา ปจฺฉิมาทีสุ ปฏิหญฺญติ, ตา จ ภิตฺติโย วินิวิชฺฌิตฺวา ปุรโต โยชนสตํ คณฺหาติฯ เหฏฺฐา อุฏฺฐิตา ชาลา อุปริ ปฏิหญฺญติ, อุปริ อุฏฺฐิตา เหฏฺฐา ปฏิหญฺญติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ชาลานํ วีจิ นาม นตฺถิฯ ตสฺส ปน อนฺโต โยชนสตํ ฐานํ ขีรวลฺลิปิฏฺฐสฺส ปูริตนาฬิ วิย สตฺเตหิ นิรนฺตรํ ปูริตํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปจฺจนฺตานํ สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ, น จ อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺติ, สกฏฺฐาเนเยว ปจฺจนฺติฯ เอวเมตฺถ สตฺตานํ วีจิ นาม นตฺถิฯ ยถา ปน ชิวฺหคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ สตฺตมสฺส ตมฺพโลหพินฺทุโน อนุทหนพลวตาย อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, ตถา ตตฺถ อนุทหนพลวตาย เสสา ฉ อกุสลวิปากุเปกฺขา อพฺโพหาริกา โหนฺติ, ทุกฺขเมว นิรนฺตรํ ปญฺญายติฯ เอวเมตฺถ ทุกฺขสฺส วีจิ นาม นตฺถิฯ สฺวายํ สห ภิตฺตีหิ วิกฺขมฺภโต อฏฺฐารสาธิกติโยชนสโต, อาวฏฺฏโต ปน จตุปณฺณาสาธิกนวโยชนสโต, สห อุสฺสเทหิ ทส โยชนสหสฺสานิฯ เอวมสฺส มหนฺตตา เวทิตพฺพาฯ

นิจฺจเล สตฺเต ตปตีติ ตาปโนฯ อติวิย ตาเปตีติ ปตาปโนฯ ตตฺถ ตาปนสฺมิํ ตาว สตฺเต ตาลกฺขนฺธปฺปมาเณ ชลิตอยสูเล นิสีทาเปนฺติฯ ตโต เหฏฺฐา ปถวี ชลติ, สูลานิ ชลนฺติ, สตฺตา ชลนฺติฯ เอวํ โส นิรโย นิจฺจเล สตฺเต ตปติฯ อิตรสฺมิํ ปน นิพฺพตฺตสตฺเต ชลนฺเตหิ อาวุเธหิ ปหริตฺวา ชลิตํ อยปพฺพตํ อาโรเปนฺติฯ เตสํ ปพฺพตมตฺถเก ฐิตกาเล กมฺมปจฺจโย วาโต ปหรติฯ เต ตตฺถ สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา อุทฺธํปาทา อโธสิรา ปตนฺติฯ อถ เหฏฺฐา อยปถวิโต ชลิตานิ อยสูลานิ อุฏฺฐหนฺติฯ เต ตานิ มตฺถเกเนว ปหริตฺวา เตสุ วินิวิทฺธสรีรา ชลนฺตา ปจฺจนฺติฯ เอวเมส อติวิย ตาเปตีติฯ

โพธิสตฺโต ปน เอเต นิรเย ทสฺเสนฺโต ปฐมํ สญฺชีวํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปจฺจนฺเต เนรยิกสตฺเต ทิสฺวา มหาชนสฺส มหาภเย อุปฺปนฺเน ตํ อนฺตรธาเปตฺวา ปุน ปถวิํ ทฺวิธา กตฺวา กาฬสุตฺตํ ทสฺเสสิ, ตตฺถปิ ปจฺจมาเน สตฺเต ทิสฺวา มหาชนสฺส มหาภเย อุปฺปนฺเน ตมฺปิ อนฺตรธาเปสีติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ทสฺเสสิฯ ตโต ราชานํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, ตยา อิเมสุ อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ ปจฺจมาเน สตฺเต ทิสฺวา อปฺปมาทํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ปุน เตสญฺเญว มหานิรยานํ กิจฺจํ กเถตุํ ‘‘อิจฺเจเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อกฺขาตาติ มยา จ ตุยฺหํ กถิตา, โปราณเกหิ จ กถิตาเยวฯ อากิณฺณาติ ปริปุณฺณาฯ ปจฺเจกา โสฬสุสฺสทาติ เอเตสํ นิรยานํ เอเกกสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ เอเกกสฺมิํ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส โสฬส อุสฺสทนิรยาติ สพฺเพปิ สตํ อฏฺฐวีสติ จ อุสฺสทนิรยา อฏฺฐ จ มหานิรยาติ ฉตฺติํสนิรยสตํฯ กทริยตาปนาติ สพฺเพเต กทริยานํ ตาปนาฯ พลวทุกฺขตาย โฆราฯ กมฺมนิพฺพตฺตานํ อจฺจีนํ อตฺถิตาย อจฺจิมนฺโตฯ ภยสฺส มหนฺตตาย มหพฺภยาฯ ทิฏฺฐมตฺตา วา สุตมตฺตา วา โลมานิ หํสนฺตีติ โลมหํสนรูปา จฯ ภีสนตาย เภสฺมาฯ ภยชนนตาย ปฏิภยาฯ สุขาภาเวน ทุขาฯ จตุกฺกณฺณาติ สพฺเพปิ จตุรสฺสมญฺชูสสทิสาฯ วิภตฺตาติ จตุทฺวารวเสน วิภตฺตาฯ ภาคโส มิตาติ ทฺวารวีถีนํ วเสน โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา มิตาฯ

อยสา ปฏิกุชฺชิตาติ สพฺเพปิ นวโยชนิเกน อยกปาเลน ปฏิจฺฉนฺนาฯ ผุฏา ติฏฺฐนฺตีติ สพฺเพปิ เอตฺตกํ ฐานํ อนุผริตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ

อุทฺธํปาทา อวํสิราติ เอวํ เตสุ เตสุ นิรเยสุ สมฺปริวตฺติตฺวา ปุนปฺปุนํ ปตมาเน สนฺธายาหฯ อติวตฺตาโรติ ผรุสวาจาหิ อติกฺกมิตฺวา วตฺตาโรฯ มหานิรเยสุ กิร เยภุยฺเยน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณสุ กตาปราธาว ปจฺจนฺติ, ตสฺมา เอวมาหฯ เต ภูนหุโนติ เต อิสีนํ อติวตฺตาโร อตฺตโน วุฑฺฒิยา หตตฺตา ภูนหุโน โกฏฺฐาสกตา มจฺฉา วิย ปจฺจนฺติฯ อสงฺเขยฺเยติ คเณตุํ อสกฺกุเณยฺเยฯ กิพฺพิสการิโนติ ทารุณกมฺมการิโนฯ นิกฺขมเนสิโนติ นิรยา นิกฺขมนํ เอสนฺตาปิ คเวสนฺตาปิ นิกฺขมนทฺวารํ นาธิคจฺฉนฺติฯ ปุรตฺถิเมนาติ ยทา ตํ ทฺวารํ อปารุตํ โหติ, อถ ตทภิมุขา ธาวนฺติ, เตสํ ตตฺถ ฉวิอาทีนิ ฌายนฺติฯ ทฺวารสมีปํ ปตฺตานญฺจ เตสํ ตํ ปิธียติ, ปจฺฉิมทฺวารํ อปารุตํ วิย ขายติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ น สาธุรูเปติ วุตฺตปฺปการํ สปฺปํ วิย สาธุรูเป อิสโย น อาสีเท, น ผรุสวจเนน กายกมฺเมน วา ฆฏฺเฏนฺโต อุปคจฺเฉยฺยฯ กิํการณา? สญฺญตานํ ตปสฺสีนํ อาสาทิตตฺตา อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ มหาทุกฺขสฺส อนุภวิตพฺพตฺตาฯ

อิทานิ เย ราชาโน ตถารูเป อาสาเทตฺวา ตํ ทุกฺขํ ปตฺตา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อติกาโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อติกาโยติ พลสมฺปนฺโน มหากาโยฯ มหิสฺสาโสติ มหาธนุคฺคโหฯ เกกกาธิโปติ เกกกรฏฺฐาธิปติฯ สหสฺสพาหูติ ปญฺจหิ ธนุคฺคหสเตหิ พาหุสหสฺเสน อาโรเปตพฺพํ ธนุํ อาโรปนสมตฺถตาย สหสฺสพาหุฯ วิภวงฺคโตติ วินาสํ ปตฺโตฯ วตฺถูนิ ปน สรภงฺคชาตเก (ชา. 2.17.50 อาทโย) วิตฺถาริตานิฯ อุปหจฺจ มนนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ ปทูเสตฺวาฯ มาตงฺคสฺมินฺติ มาตงฺคปณฺฑิเตฯ วตฺถุ มาตงฺคชาตเก (ชา. 1.15.1 อาทโย) วณฺณิตํฯ กณฺหทีปายนาสชฺชาติ กณฺหทีปายนํ อาสชฺชฯ ยมสาธนนฺติ นิรยปาลกรญฺโญ อาณาปวตฺตฏฺฐานํฯ วตฺถุ ฆฏปณฺฑิตชาตเก (ชา. 1.10.165 อาทโย) วิตฺถาริตํ ฯ อิสินาติ กปิลตาปเสนฯ ปาเวกฺขีติ ปวิฏฺโฐฯ เจจฺโจติ เจติยราชาฯ หีนตฺโตติ ปริหีนตฺตภาโว อนฺตรหิตอิทฺธิฯ ปตฺตปริยายนฺติ ปริยายํ มรณกาลํ ปตฺวาฯ วตฺถุ เจติยชาตเก (ชา. 1.8.45 อาทโย) กถิตํฯ

ตสฺมา หีติ ยสฺมา จิตฺตวสิโก หุตฺวา อิสีสุ อปรชฺฌิตฺวา อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ ปจฺจติ, ตสฺมา หิฯ ฉนฺทาคมนนฺติ ฉนฺทาทิจตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํฯ ปทุฏฺเฐนาติ กุทฺเธนฯ คนฺตา โส นิรยํ อโธติ โส เตน อโธคมนิเยน กมฺเมน อโธนิรยเมว คจฺฉติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘นิรยุสฺสท’’นฺติ ลิขิตํ, ตสฺส อุสฺสทนิรยํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ วุฑฺเฒติ วโยวุฑฺเฒ จ คุณวุฑฺเฒ จฯ อนปจฺจาติ ภวนฺตเรปิ อปจฺจํ วา ทายาทํ วา น ลภนฺตีติ อตฺโถฯ ตาลวตฺถูติ ทิฏฺฐธมฺเมปิ ฉินฺนมูลตาโล วิย มหาวินาสํ ปตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตนฺติฯ โย จ ปพฺพชิตํ หนฺตีติ โย พาลชโน สมณํ หนติฯ จิรรตฺตายาติ จิรํ กาลํฯ

เอวํ มหาสตฺโต อิสิวิเหฐกานํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตฺวา อุปริ อธมฺมิกราชูนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสนฺโต ‘‘โย จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ รฏฺฐวิทฺธํสโนติ ฉนฺทาทิวเสน คนฺตฺวา รฏฺฐสฺส วิทฺธํสโนฯ อจฺจิสงฺฆปเรโตติ อจฺจิสมูหปริกฺขิตฺโตฯ เตโชภกฺขสฺสาติ อคฺคิเมว ขาทนฺตสฺสฯ คตฺตานีติ ติคาวุเต สรีเร สพฺพงฺคปจฺจงฺคานิฯ โลเมหิ จ นเขหิ จาติ เอเตหิ สทฺธิํ สพฺพานิ เอกชาลานิ โหนฺติฯ ตุตฺตฏฺฏีโตติ อาเนญฺชการณํ การิยมาโน ตุตฺเตหิ วิทฺโธ นาโค ยถา นทติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อธมฺมิกราชูนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปิตุฆาตกาทีนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตุํ ‘‘โย โลภา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โลภาติ ยสธนโลเภนฯ โทสา วาติ ทุฏฺฐจิตฺตตาย วาฯ นิตฺตจนฺติ โลหกุมฺภิยํ พหูนิ วสสหสฺสานิ ปกฺกํ นีหริตฺวา ติคาวุตมสฺส สรีรํ นิตฺตจํ กตฺวา ชลิตาย โลหปถวิยํ ปาเตตฺวา ติณฺเหหิ อยสูเลหิ โกฏฺเฏตฺวา จุณวิจุณฺณํ กโรนฺติฯ อนฺธํ กริตฺวาติ, มหาราช, ตํ ปิตุฆาตกํ นิรยปาลา ชลิตโลหปถวิยํ อุตฺตานํ ปาเตตฺวา ชลิเตหิ อยสูเลหิ อกฺขีนิ ภินฺทิตฺวา อนฺธํ กริตฺวา มุเข อุณฺหํ มุตฺตกรีสํ ปกฺขิปิตฺวา ปลาลปีฐํ วิย นํ ปริวตฺเตตฺวา กปฺเปน สณฺฐิเต ขาเร โลหอุทเก นิมุชฺชาเปนฺติฯ ตตฺตํ ปกฺกุถิตมโยคุฬญฺจาติ ปุน ปกฺกุถิตํ คูถกลลญฺเจว ชลิตอโยคุฬญฺจ ขาทาเปนฺติฯ โส ปน ตํ อาหริยมานํ ทิสฺวา มุขํ ปิเธติฯ

อถสฺส ทีเฆ จิรตาปิเต ชลมาเน ผาเล อาทาย มุขํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิวริตฺวา รชฺชุพทฺธํ อยพลิสํ ขิปิตฺวา ชิวฺหํ นีหริตฺวา ตสฺมิํ วิวเฏ มุเข ตํ อโยคุฬํ สมฺปวิสนฺติ ปกฺขิปนฺติฯ รกฺขสาติ นิรยปาลาฯ

สามา จาติ, มหาราช, ตสฺส ปิตุฆาตกสฺส ชิวฺหํ พลิเสน นิกฺกฑฺฒิตฺวา อยสงฺกูหิ ปถวิยํ นีหตํ ชิวฺหํ สามา โสณา สพลวณฺณา สุนขา จ โลหตุณฺฑา คิชฺฌา จ กาโกลสงฺฆา จ อญฺเญ จ นานปฺปการา สกุณา สมาคนฺตฺวา อาวุเธหิ ฉินฺทนฺตา วิย วิภชฺช กากปทากาเรน โกฏฺฐาเส กตฺวา วิปฺผนฺทมานํ สโลหิตํ วิฆาสํ ขาทนฺตา วิย สตฺเต ภกฺขยนฺตีติ อตฺโถฯ ตํ ทฑฺฒตาลนฺติ ตํ ปิตุฆาตกํ ฌายมานตาลํ วิย ชลิตสรีรํฯ ปริภินฺนคตฺตนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปริภินฺนคตฺตํฯ นิปฺโปถยนฺตาติ ชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ ปหรนฺตาฯ รตี หิ เตสนฺติ เตสํ นิรยปาลานํ สา รติ กีฬา โหติฯ ทุขิโน ปนีตเรติ อิตเร ปน เนรยิกสตฺตา ทุกฺขิตา โหนฺติฯ เปตฺติฆาติโนติ ปิตุฆาตกาฯ อิติ อิมํ ปิตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทิสฺวา ราชา ภีตตสิโต อโหสิฯ

อถ นํ มหาสตฺโต สมสฺสาเสตฺวา มาตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสสิฯ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํ, นิรยนฺติ อตฺโถฯ อตฺตกมฺมผลูปโคติ อตฺตโน กมฺมผเลน อุปคโตฯ อมนุสฺสาติ นิรยปาลาฯ หนฺตารํ ชนยนฺติยาติ มาตุฆาตกํฯ วาเลหีติ อยมกจิวาเลหิ เวเฐตฺวา อยยนฺเตน ปีฬยนฺติฯ ตนฺติ ตํ มาตุฆาตกํฯ ปาเยนฺตีติ ตสฺส ปีฬิยมานสฺส รุหิรํ คฬิตฺวา อยกปลฺลํ ปูเรติฯ อถ นํ ยนฺตโต นีหรนฺติ, ตาวเทวสฺส สรีรํ ปากติกํ โหติฯ ตํ ปถวิยํ อุตฺตานํ นิปชฺชาเปตฺวา วิลีนํ ตมฺพโลหํ วิย ปกฺกุถิตํ โลหิตํ ปาเยนฺติฯ โอคยฺห ติฏฺฐตีติ ตํ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ อยยนฺเตหิ ปีเฬตฺวา เชคุจฺเฉ ทุคฺคนฺเธ ปฏิกูเล มหนฺเต คูถกลลอาวาเฏ ขิปนฺติ, โส ตํ รหทํ โอคยฺห โอคาหิตฺวา ติฏฺฐติฯ อติกายาติ เอกโทณิกนาวปฺปมาณสรีราฯ อโยมุขาติ อยสูจิมุขาฯ ฉวิํ เภตฺวานาติ ฉวิมาทิํ กตฺวา ยาว อฏฺฐิมฺปิ เภตฺวา อฏฺฐิมิญฺชมฺปิ ขาทนฺติฯ สํคิทฺธาติ คธิตา มุจฺฉิตาฯ

น เกวลญฺจ ขาทนฺเตว, อโธมคฺคาทีหิ ปน ปวิสิตฺวา มุขาทีหิ นิกฺขมนฺติ, วามปสฺสาทีหิ ปวิสิตฺวา ทกฺขิณปสฺสาทีหิ นิกฺขมนฺติ, สกลมฺปิ สรีรํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรนฺติ, โส ตตฺถ อติทุกฺขปเรโต วิรวนฺโต ปจฺจติฯ โส จาติ โส มาตุฆาตโก จ ตํ สตโปริสํ นิรยํ ปตฺโต สสีสโก นิมุคฺโคว โหติ, ตญฺจ กุณปํ สมนฺตา โยชนสตํ ปูติกํ หุตฺวา วายติฯ มาตุโฆติ มาตุฆาตโกฯ

เอวํ มหาสตฺโต มาตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสตฺวา ปุน คพฺภปาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสนฺโต คาถมาหฯ ขุรธารมนุกฺกมฺมาติ ขุรธารนิรยํ อติกฺกมิตฺวาฯ ตตฺถ กิร นิรยปาลา มหนฺตมหนฺเต ขุเร อุปริ ธาเร กตฺวา สนฺถรนฺติ, ตโต ยาหิ คพฺภปาตนขรเภสชฺชานิ ปิวิตฺวา คพฺภา ปาติตา, ตา คพฺภปาตินิโย อิตฺถิโย ชลิเตหิ อาวุเธหิ โปเถนฺตา อนุพนฺธนฺติ, ตา ติขิณขุรธาราสุ ขณฺฑาขณฺฑิกา หุตฺวา ปุนปฺปุนํ อุฏฺฐาย ตํ ทุรภิสมฺภวํ ขุรธารนิรยํ อกฺกมนฺติโย อติกฺกมิตฺวา นิรยปาเลหิ อนุพทฺธา ทุคฺคํ ทุรติกฺกมํ วิสมํ เวตรณิํ นทิํ ปตนฺติฯ ตตฺถ กมฺมการณํ นิมิชาตเก (ชา. 2.22.421 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

เอวํ คพฺภปาตินีนํ นิรยํ ทสฺเสตฺวา มหาสตฺโต ยตฺถ ปรทาริกา จ อติจารินิโย จ ปตนฺตา ปจฺจนฺติ, ตํ กณฺฏกสิมฺพลินิรยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อโยมยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุภโต อภิลมฺพนฺตีติ เวตรณิยา อุโภสุ ตีเรสุ ตาสํ สิมฺพลีนํ สาขา โอลมฺพนฺติฯ เต อจฺจิมนฺโตติ เต ปชฺชลิตสรีรา สตฺตา อจฺจิมนฺโต หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ โยชนนฺติ ติคาวุตํ เตสํ สรีรํ, ตโต อุฏฺฐิตชาลาย ปน สทฺธิํ โยชนอุพฺเพธา โหนฺติฯ เอเต วชนฺตีติ เต ปรทาริกา สตฺตา นานาวิเธหิ อาวุเธหิ โกฏฺฏิยมานา เอเต สิมฺพลินิรเย อภิรุหนฺติฯ เต ปตนฺตีติ เต พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ รุกฺขวิฏเปสุ ลคฺคา ฌายิตฺวา ปุน นิรยปาเลหิ อาวุเธหิ วิหตา วิวตฺตา หุตฺวา ปริวตฺติตฺวา อโธสีสกา ปตนฺติฯ ปุถูติ พหูฯ วินิวิทฺธงฺคาติ เตสํ ตโต ปตนกาเล เหฏฺฐา อยปถวิโต สูลานิ อุฏฺฐหิตฺวา เตสํ มตฺถกํ ปฏิจฺฉนฺติ, ตานิ เตสํ อโธมคฺเคน นิกฺขมนฺติ, เต เอวํ สูเลสุ วิทฺธสรีรา จิรรตฺตา สยนฺติฯ ทีฆนฺติ สุปิเนปิ นิทฺทํ อลภนฺตา ทีฆรตฺตํ ชคฺคนฺตีติ อตฺโถฯ

รตฺยา วิวสาเนติ รตฺตีนํ อจฺจเยน, จิรกาลาติกฺกเมนาติ อตฺโถ ฯ ปวชฺชนฺตีติ สฏฺฐิโยชนิกํ ชลิตํ โลหกุมฺภิํ กปฺเปน สณฺฐิตํ ชลิตตมฺพโลหรสปุณฺณํ โลหกุมฺภิํ นิรยปาเลหิ ขิตฺตา ปจฺจนฺติฯ ทุสฺสีลาติ ปรทาริกาฯ

เอวํ มหาสตฺโต ปรทาริกอติจาริกานํ ปจฺจนสิมฺพลินิรยํ ทสฺเสตฺวา อิโต ปรํ สามิกวตฺตสสฺสุสสุรวตฺตาทีนิ อปูเรนฺตีนํ ปจฺจนฏฺฐานํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยา จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อติมญฺญตีติ ภิสชาตเก (ชา. 1.14.78 อาทโย) วุตฺตํ สามิกวตฺตํ อกโรนฺตี อติกฺกมิตฺวา มญฺญติฯ เชฏฺฐํ วาติ สามิกสฺส เชฏฺฐภาตรํฯ นนนฺทรนฺติ สามิกสฺส ภคินิํฯ เอเตสมฺปิ หิ อญฺญตรสฺส หตฺถปาทปิฏฺฐิปริกมฺมนฺหาปนโภชนาทิเภทํ วตฺตํ อปูเรนฺตี เตสุ หิโรตฺตปฺปํ อนุปฏฺฐเปนฺตี เต อติมญฺญติ นาม, สาปิ นิรเย นิพฺพตฺติฯ วงฺเกนาติ ตสฺสา สามิกวตฺตาทีนํ อปริปูริกาย สามิกาทโย อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตาย โลหปถวิยํ นิปชฺชาเปตฺวา อยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา พลิเสน ชิวฺหคฺคํ นิพฺพหนฺติ, รชฺชุพนฺธเนน สพนฺธนํ กฑฺฒนฺติฯ กิมินนฺติ กิมิภริตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, โส เนรยิกสตฺโต เอวํ นิกฺกฑฺฒิตํ อตฺตโน พฺยาเมน พฺยามมตฺตํ ชิวฺหํ อาวุเธหิ โกฏฺฏิตโกฏฺฏิตฏฺฐาเน สญฺชาเตหิ มหาโทณิปฺปมาเณหิ กิมีหิ ภริตํ ปสฺสติฯ วิญฺญาเปตุํ น สกฺโกตีติ นิรยปาเล ยาจิตุกาโมปิ กิญฺจิ วตฺตุํ น สกฺโกติฯ ตาปเนติ เอวํ สา ตตฺถ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ ปจฺจิตฺวา ปุน ตาปนมหานิรเย ปจฺจติฯ

เอวํ มหาสตฺโต สามิกวตฺตสสฺสุสสุรวตฺตาทีนิ อปูเรนฺตีนํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สูกริกาทีนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสนฺโต ‘‘โอรพฺภิกา’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อวณฺเณ วณฺณการกาติ เปสุญฺญการกาฯ ขารนทินฺติ เอเต โอรพฺภิกาทโย เอเตหิ สตฺติอาทีหิ หญฺญมานา เวตรณิํ นทิํ ปตนฺตีติ อตฺโถฯ เสสานิ โอรพฺภิกาทีนํ ปจฺจนฏฺฐานานิ นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ กุฏการีติ กูฏวินิจฺฉยสฺส เจว ตุลากูฏาทีนญฺจ การเก สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตตฺถ กูฏวินิจฺฉยกูฏฏฺฏการกกูฏอคฺฆาปนิกานํ ปจฺจนนิรยา นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ วนฺตนฺติ วมิตกํฯ ทุรตฺตานนฺติ ทุคฺคตตฺตภาวานํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, เต ทุรตฺตภาวา สตฺตา อยกูเฏหิ มตฺถเก ภิชฺชมาเน วมนฺติ, ตโต ตํ วนฺตํ ชลิตอยกปลฺเลหิ เตสุ เอกจฺจานํ มุเข ขิปนฺติ , อิติ เต ปเรสํ วนฺตํ ภุญฺชนฺติ นามฯ เภรณฺฑกาติ สิงฺคาลาฯ วิปฺผนฺทมานนฺติ อโธมุขํ นิปชฺชาปิตํ นิกฺกฑฺฒิตชิวฺหํ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทมานํฯ มิเคนาติ โอกจารกมิเคนฯ ปกฺขินาติ ตถารูเปเนวฯ คนฺตา เตติ คนฺตาโร เตฯ นิรยุสฺสทนฺติ อุสฺสทนิรยํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘นิรยํ อโธ’’ติ ลิขิตํฯ อยํ ปน นิรโย นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสตีติฯ

อิติ มหาสตฺโต เอตฺตเก นิรเย ทสฺเสตฺวา อิทานิ เทวโลกวิวรณํ กตฺวา รญฺโญ เทวโลเก ทสฺเสนฺโต อาห –

[133]

‘‘สนฺโต จ อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, สุจิณฺเณนิธ กมฺมุนา;

สุจิณฺณสฺส ผลํ ปสฺส, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกาฯ

[134]

‘‘ตํ ตํ พฺรูมิ มหาราช, ธมฺมํ รฏฺฐปตี จร;

ตถา ราช จราหิ ธมฺมํ, ยถา ตํ สุจิณฺณํ นานุตปฺเปยฺย ปจฺฉา’’ติฯ

ตตฺถ สนฺโตติ กายาทีหิ อุปสนฺตาฯ อุทฺธนฺติ เทวโลกํฯ สอินฺทาติ ตตฺถ ตตฺถ อินฺเทหิ สทฺธิํฯ มหาสตฺโต หิสฺส จาตุมหาราชาทิเก เทเว ทสฺเสนฺโต, ‘‘มหาราช, จาตุมหาราชิเก เทเว ปสฺส, จตฺตาโร มหาราชาโน ปสฺส, ตาวติํเส ปสฺส, สกฺกํ ปสฺสา’’ติ เอวํ สพฺเพปิ สอินฺทเก สพฺรหฺมเก จ เทเว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทมฺปิ สุจิณฺณสฺส ผลํ อิทมฺปิ ผล’’นฺติ ทสฺเสสิฯ ตํ ตํ พฺรูมีติ ตสฺมา ตํ ภณามิฯ ธมฺมนฺติ อิโต ปฏฺฐาย ปาณาติปาตาทีนิ ปญฺจ เวรานิ ปหาย ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรหีติฯ ยถา ตํ สุจิณฺณํ นานุตปฺเปยฺยาติ ยถา ตํ ทานาทิปุญฺญกมฺมํ สุจิณฺณํ ปิตุฆาตกมฺมปจฺจยํ วิปฺปฏิสารํ ปฏิจฺฉาเทตุํ สมตฺถตาย ตํ นานุตปฺเปยฺย, ตถา ตํ สุจิณฺณํ จร, พหุํ ปุญฺญํ กโรหีติ อตฺโถฯ

โส มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อสฺสาสํ ปฏิลภิฯ โพธิสตฺโต ปน กิญฺจิ กาลํ ตตฺถ วสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานญฺเญว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มยา อสฺสาสิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อชาตสตฺตุ อโหสิ, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, สํกิจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สํกิจฺจชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

อถ สฏฺฐินิปาตมฺหิ, สุณาถ มม ภาสิตํ;

ชาตกสวฺหยโน ปวโร, โสณกอรินฺทมสวฺหยโน;

ตถา วุตฺตรเถสภกิจฺจวโรติฯ

สฏฺฐินิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20. สตฺตตินิปาโต

[531] 1. กุสชาตกวณฺณนา

อิทํ เต รฏฺฐนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตอิตฺถิํ ทิสฺวา สุภนิมิตฺตคฺคาหวเสน โอโลเกตฺวา กิเลสาภิภูโต อนภิรโต วิหาสิ ทีฆเกสนโข กิลิฏฺฐจีวโร อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนีสนฺถตคตฺโตฯ ยถา หิ เทวโลกา จวนธมฺมานํ เทวปุตฺตานํ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, สรีเร ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, อุโภหิ กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมติ, เอวเมว สาสนา จวนธมฺมานํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขูนํ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, สทฺธาปุปฺผานิ มิลายนฺติ, สีลวตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, สรีเร มงฺกุตาย เจว อยสวเสน จ ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, กิเลสเสทา มุจฺจนฺติ, อรญฺญรุกฺขมูลสุญฺญาคาเรสุ นาภิรมนฺติฯ ตสฺสปิ ตานิ ปญฺญายิํสุฯ อถ นํ ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ ทสฺเสสุํฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ตํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘มา, ภิกฺขุ, กิเลสวสิโก โหหิ, มาตุคาโม นาเมส ปาโป, ตสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตตํ วิโนเทหิ, สาสเน อภิรม, มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺตตาย หิ เตชวนฺโตปิ โปราณกปณฺฑิตา นิตฺเตชา หุตฺวา อนยพฺยสนํ ปาปุณิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มลฺลรฏฺเฐ กุสาวตีราชธานิยํ โอกฺกาโก นาม ราชา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิฯ